Is opluchting Europa over afname migratie voorbarig?
De aantallen vluchtelingen die via Italië en Griekenland Europa bereiken, zijn dit jaar afgenomen. Toch lijkt het te vroeg om te stellen dat het antimigratiebeleid van de EU een succes is.
De scherpe terugval eind deze zomer van het aantal migranten dat Italië bereikte vanuit Libië heeft een golf van opluchting veroorzaakt in Europa. Het antimigratiebeleid lijkt eindelijk zijn vruchten af te werpen. Maar houdt deze daling ook stand? De laatste maanden vertrekken meer migranten uit buurlanden Tunesië, Algerije en Marokko. En in Griekenland zijn de dagelijks bootjes uit Turkije, met vooral Syrische vluchtelingen, weer terug van weggeweest.
In Spanje kwamen in de eerste negen maanden van dit jaar 14.800 migranten aan, twee keer zoveel als in 2016
De Middellandse Zee vertoont de klassieke kenmerken van het waterbed, maar in feite houden de migratieroutes weinig verband met elkaar. De enige overeenkomst is dat de Europese Unie aan beide illegale instromen een eind wil maken ongeacht wie er op de bootjes zit. Op de route naar Griekenland zijn dat vooral oorlogsvluchtelingen uit het Midden-Oosten, vanuit Libië en de rest van Noord-Afrika vertrekken meer economische migranten uit West-Afrika.
In 2016 lukt het de EU om de instroom in Griekenland te beëindigen door een deal met Turkije te sluiten. Datzelfde jaar maakte elders op de Middellandse Zee een recordaantal van 181 duizend migranten de oversteek naar Italië. Nu zit de EU dus aan tafel in Libië om vergelijkbare afspraken te maken om migranten tegen te houden. Met resultaat: vanaf juli daalde het aantal migranten dat Italië bereikte scherp, van 10- tot 20 duizend per maand naar rond de 5.000.
In de afgelopen maanden spoelden opeens weer houten vissersbootjes aan op de stranden van Sicilië
Toch duidt deze dip niet op een structureel eind aan illegale migratie. In Libië zitten naar schatting nog minstens 400 duizend migranten uit vooral sub-Sahara Afrika vast in detentiecentra of in andere penibele situaties. Zij kunnen elk moment op bootjes richting Europa worden gezet zoals blijkt uit de recente gebeurtenissen in Sabratha. Nadat daar vorige maand gevechten waren uitgebroken tussen milities, sloegen ruim 4.000 migranten op de vlucht. Honderden van hen werden in de weken daarna van zee gered. "Misschien is dit nog maar het begin van een nieuwe exodus", zei Valeria Calandra van de reddingsorganisatie SOS Méditerranée vorig weekend tegen lokale media.
Vanwege de instabiele situatie in Libië kiezen migranten nu vaker de route via Algerije en Marokko. In Spanje kwamen in de eerste negen maanden van dit jaar 14.800 migranten aan, twee keer zoveel als in 2016. Italië zag in de maand september de terugval uit Libië ruimschoots gecompenseerd door de toename van migranten uit Algerije en Tunesië.
Tunesië: Op de vlucht voor economische uitzichtloosheid
In de afgelopen maanden spoelden opeens weer houten vissersbootjes aan op de stranden van Sicilië. In totaal zijn zo al vermoedelijk 4.000 migranten gearriveerd, drie keer zoveel als het hele jaar daarvoor. Opvallend is dat het vooral Tunesiërs zelf zijn die van de bootjes stappen.
De Tunesiërs zeggen te vluchten vanwege de economische uitzichtloosheid in hun land. Na de Arabische Lente hoopten jongeren op verbetering, maar zes jaar later is die hoop vervlogen, blijkt uit de verhalen die persbureau Reuters optekende van Tunesische migranten in Italië. Er zijn nog geen aanwijzingen voor het bestaan van georganiseerde smokkelnetwerken, het zouden vooral Tunesische vissers zijn die de migranten tegen betaling overzetten naar Sicilië.
De reis vanaf de Tunesische kust naar Sicilië is met 150 kilometer relatief kort en er wordt minder gepatrouilleerd dan de op route vanuit Libië. Wel heeft Tunesië de kustbewaking onder druk van Italië opgevoerd.
De Tunesische kustwacht heeft in september 900 migranten tegengehouden, tegen 170 in augustus. Desondanks kwamen die maand 1.400 migranten aan op Sicilië, evenveel als in heel 2016.
Griekenland: Druk op toch al volle eilanden neemt weer toe
Op het hoogtepunt van de Europese vluchtelingencrisis in 2015 kwamen meer dan een miljoen vluchtelingen aan in Europa via de Griekse eilanden. Zij kwamen hoofdzakelijk uit de oorlogsgebieden in Syrië, Irak en Afghanistan, maar ook uit Iran, Pakistan en 'veilige' landen als Marokko en Bangladesh. Nadat Europa in maart 2016 een deal met Turkije had gesloten om de vluchtelingen te stoppen, daalde het aantal in dat jaar drastisch tot 173.450.
'Vooral op Lesbos en Samos is de situatie explosief'
Het jaar 2017 begon rustig. Gemiddeld wisten nog slechts enkele tientallen bootvluchtelingen per dag de Turkse kustwacht te omzeilen, maar sinds juni verdubbelen de cijfers weer. In september kwamen liefst 5.700 migranten aan op de Egeïsche eilanden en die trend zet door in oktober. Volgens hulporganisaties gaat het om zeer kwetsbare vluchtelingen: complete families uit Syrië die de recente gevechten in de laatste IS-bolwerken zijn ontvlucht en veel alleen reizende minderjarigen.
Er is geen directe verklaring voor de toename. Er wordt gespeculeerd dat de Turkse president Erdogan migranten doorlaat om druk op Europa te houden. Zo hoopt hij bijvoorbeeld zijn Navo-bondgenoten aan zijn zijde te houden in het conflict met de Koerden. Mogelijk is de druk vanuit Syrië en Turkije zelf gewoon te groot om alle migranten tegen te houden. Met ruim drie miljoen Syrische vluchtelingen en een continue aanwas van nieuwe vluchtelingen uit nieuwe conflictgebieden zoals de Democratische Republiek Congo is de rek in steden als Istanbul er wel uit.
Sinds de Turkije-deal wachten nog steeds bijna 60 duizend vluchtelingen op het vasteland van Griekenland op een definitieve bestemming in Europa. De Europese afspraak 160 duizend vluchtelingen uit Griekenland en Italië op te nemen is officieel beeindigd en mislukt, slechts 23 duizend asielzoekers mochten hun asielprocedure in een andere lidstaat afmaken. In Athene zitten alle opvanghuizen vol, waardoor zowel oude als nieuwe migranten de Griekse eilanden niet af kunnen.
Op de Egeïsche eilanden is de humanitaire situatie belabberd. De officiële noodtoestand is voorbij, waardoor veel hulporganisaties moesten vertrekken. Maar Griekenland kan de opvang en registratie van vluchtelingen nog steeds niet aan. De vluchtelingenkampen op de eilanden zijn weer overvol, niet toegerust op de winter en de psychische nood is hoog onder de migranten die soms al langer dan een jaar in onzekerheid afwachten. "Vooral op Lesbos en Samos is de situatie explosief", waarschuwt Leo Dobbs van de UNHCR in Athene.
Libië: Topje van ijsberg
De EU zou graag met Libië samenwerken zoals zij met Turkije doet om migranten tegen te houden. Probleem is dat er geen erkende regering is en dat talloze lokale milities feitelijk de dienst uitmaken in het land. Dit voorjaar kon Italië de instroom van migranten aan zijn kusten niet langer aanzien en besloot het zelf in te grijpen. Als eerste Europese lidstaat heropende Italië de ambassade in Tripoli, zegde hulp toe aan de Libische kustwacht en ging in het geheim onderhandelen met lokale milities die de smokkelindustrie in handen hebben. De EU volgde met toezeggingen over financiële steun, training van de kustwacht en humanitaire hulp in de detentiekampen.
Het probleem is echter dat niemand weet wie de plaatselijke kustwacht en detentiecentra beheren. De kans is groot dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor de mishandeling en uitbuiting van migranten waaraan de EU juist zegt een einde te willen maken. Mensenrechtenorganisaties zijn daarom uiterst kritisch over de afspraken met Libië.
De grootste zorg is dat milities het Europese geld alleen maar aannemen om zich te kunnen versterken en bewapenen in de strijd om de macht in Libië
Vooral de directe afspraken van Italië met de smokkelaars stuiten op fel verzet. In feite worden de bendes en milities die de smokkel vanuit het zuiden van Libië en vanaf de Libische kusten controleerden, nu financieel beloond om ermee te stoppen. Naar verluidt heeft Italië ruim 300 miljoen euro toegezegd - evenveel als er naar schatting wordt verdiend aan de mensensmokkel door Libië.
De grootste zorg is dat milities het Europese geld alleen maar aannemen om zich te kunnen versterken en bewapenen in de strijd om de macht in Libië. De escalatie in Sabratha vorige maand doet het ergste vrezen. Italianen zouden afspraken hebben gemaakt met twee milities, 'Brigade 48' en 'al-Ammu', die gelieerd zijn aan veiligheidstroepen van de internationaal erkende regering van de Libische premier Fayez Serraj.
Nog geen paar weken later werd door dezelfde milities hevig gevochten om de controle van de stad, waarbij 14.500 Libiërs en migranten de stad moesten ontvluchten. De migranten, onder wie zwangere vrouwen en kinderen, bleken in erbarmelijke omstandigheden te zijn vastgehouden om na betaling van losgeld te worden gedeporteerd of de Middellandse Zee over te worden gezet.
VN-hulporganisaties UNHCR en IOM vrezen dat het migrantenleed dat zich hier openbaarde nog maar een topje van de ijsberg is. Er zitten nog honderdduizenden migranten vast in Libië, "wanhopig om te vertrekken", zo zei de Siciliaanse woordvoerder Marco Rotunno van UNHCR deze zomer tegen persbureau AP. "Ze zitten nu nog in de val en worden misbruikt en uitgebuit, maar als er niet iets gebeurt komen ze uiteindelijk naar Europa."