De moord op de burgemeester van Gdansk laat zien hoe vergiftigd de sfeer in Polen is

De moord op de burgemeester van Gdansk, Pawel Adamowicz, heeft mij diep geraakt. Een gruweldaad gepleegd tijdens een goededoelen-event, in mijn geboortestad. De stad die in de 1980 de val van de Muur in gang zette. Een burgemeester die dicht bij de burgers van zijn stad wilde staan, om hen als het ware te omarmen. Het dichtbij zijn is hem fataal geworden.

In de afgelopen decennia heeft Gdansk zich ontwikkeld tot een stad van vrijheid, solidariteit en tolerantie. Met Adamowicz die 20 jaar burgemeester is geweest. Onlangs werd hij weer herkozen op zijn eigen lokale platform.

Hij won omdat hij zichzelf als weinig andere Poolse politici opnieuw wist uit te vinden. Hij werd een sociaal bewogen burgemeester, die tegen de conservatief-nationalistische stroom durfde in te roeien. Hij deed dingen die in Polen ongehoord zijn – hij kwam op voor immigranten en hun integratie in de stad, en voor de rechten van homo’s. De stad ontving hiervoor vorig jaar een prijs in de categorie mensenrechten van The Innovation in Politics Awards 2018. Dat is een Weense organisatie, die het politieke klimaat in Europa wil verbeteren door mensen te onderscheiden die Europese waarden onderschrijven zoals mensenrechten en sociale samenhang.

Begin oktober vorig jaar ontmoette ik Adamowicz in het oude stadhuis van Gdansk tijdens een lezing van de Poolse schrijver Stefan Chwin in het kader van 100 jaar onafhankelijkheid van Polen.

In die lezing spiegelde Stefan Chwin ons voor dat de situatie in het huidig Polen niet zo erg is als in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw, toen Polen net zijn onafhankelijkheid had verkregen. In 1922 werd de eerste president Gabriel Narutowicz door een nationalistische fanaticus in een kunstgalerie doodgeschoten. Vier jaar later vond de staatsgreep van maarschalk Pilsudski plaats. Het sterk gefragmenteerde parlement werd uitgeschakeld.

Chwins stelling was dat de situatie nu meevalt – niemand wordt vermoord, er wordt geen coup gepleegd, het is evenmin zo erg als onder communisten, toen verdwenen mensen zomaar in de gevangenis zaten. Wij toehoorders moesten hem gelijk geven, ook al keurden wij met hem af dat instituties zoals het Constitutioneel Hof langzaam en systematisch worden uitgeschakeld. Dit terwijl het volk tevreden is, vrij kan reizen en van barbecues geniet (dankzij de door de regering uitgekeerde kinderbijslag), zo rondde Chwin zijn betoog af.

Drie maanden later zie ik het anders. Het onmogelijke is gebeurd.

Een politieke moord?

Of het om een politiek gemotiveerde moord gaat, moet nog blijken. De 27-jarige dader riep kort na de aanslag onschuldig te zijn, want onterecht veroordeeld tot gevangenisstraf tijdens de PO-regering. Dat burgemeester Adamowicz sinds 2015 geen lid meer is van het BurgerPlatform (PO, opgericht door Donald Tusk, nu de voorzitter van de Europese Raad) is de dader ontgaan. Niet vreemd, want de staatstelevisie heeft continu de banden van Adamowicz met het PO – de aartsvijand van de regeringspartij PiS – onderstreept en uitvergroot. Belangrijk is dat de staatstelevisie elke mogelijkheid aangrijpt om politieke tegenstanders zwart te maken en zelfs de moord op Adamowicz wordt daarvoor weer misbruikt.

Dat Polen de laatste drie jaren een totaal ander land is geworden, is overduidelijk. De rechtsstaat wordt ontmanteld, aan de onafhankelijkheid van rechtspraak wordt getornd. Het parlement ( de wetgevende macht) is verlengstuk van de uitvoerende macht geworden, een stemmachine die wetten in een absurd hoog tempo aanneemt. De publieke omroep is de propagandazender van de heersende partij.

De moord laat zien hoe diep de polarisatie tussen liberale en nationalistisch-conservatieve Polen is doorgeschoten.

Vergiftigd klimaat

Tekenend voor het vergiftigde klimaat is dat de extreem-rechtse Groot-Poolse Jeugd in 2017 een overlijdensakte had opgesteld en op internet verspreid voor Adamowicz (en voor tien andere burgemeesters van grote Poolse steden). Aanleiding: het tekenen van een verklaring voor het toelaten van vluchtelingen. Als doodsoorzaak werd aangegeven: liberalisme, multiculturalisme en domheid. De strafrechtelijke zaak tegen deze daad van de Groot-Poolse Jeugd werd vier dagen vóór de moord geseponeerd omdat de akte volgens het OM geen echte bedreiging vormde. Dat vernam Adamowicz twee dagen voor zijn dood.

In de rechtse media werd Adamowicz stelselmatig uitgemaakt voor een verrader, een Duitser, een crimineel, een homoliefhebber, een pedofiel, een communist en een marionet van de EU. Op de staatstelevisie was hij een zondebok van alle mogelijke ellende.

Of Adamowicz slachtoffer is van haatzaaien wordt waarschijnlijk niet onderzocht. De minister van Justitie, die tevens de baas is van het OM, heeft andere belangen: de zaak tot een private kwestie reduceren.

Wrang is dat deze moord niet tot bezinning lijkt te leiden. Het politieke theater wordt gewoon hervat. Niet alleen in Polen, maar ook in Hongarije en in andere Europese landen.

We moeten een eind maken aan het haatzaaien, aan het mensen tegen elkaar opzetten. Daarvoor is het nodig dat we moedige en innovatieve politici ondersteunen, platforms bouwen, hun ideeën verspreiden, om Europa te beschermen. Laat de moord op Adamowicz een keerpunt zijn in ons denken.

_{Malgorzata Bos-Karczewska is journalist en hoofdredacteur van de website van Polen in Nederland: Polonia.nl}