"Google en Facebook maken ons verslaafd"

Chamath Palihapitiya is de laatste in een rijtje deserteurs die zich tegen hun ex-werkgever keren. Een opvallende evolutie in een technologiesector die transparantie propageert, maar vooral heel gesloten blijft over het interne reilen en zeilen.

"Het narratief uit Silicon Valley is er een van snelheid, gebruiksgemak, connectiviteit en transparantie voor een betere wereld. Maar net zoals je in het hardcore communisme zag, zijn er steeds meer mensen die het oppervlakkige verhaal doorprikken", zegt de Nederlandse filosoof Hans Schnitzler, auteur van Het digitale proletariaat (2015) en Een kleine filosofie van de digitale onthouding. Hij is opgetogen over de evolutie dat spijtoptanten hun ex-werkgevers een geweten schoppen. "Ik probeer al jaren vanuit een academische hoek aan te tonen dat grote technologiebedrijven een aanslag plegen op onze aandacht.

"Techreuzen spelen op een lepe manier in op wat ik ons reptielenbrein noem. Onze hersenen zijn vatbaar voor constante bevestiging. Boodschappen die ons vertellen dat we er wel mogen zijn, maken dopamine of het gelukshormoon vrij. Dat zit diep verweven in ons brein. 

"Bedrijven zoals Google en Facebook maken ons verslaafd aan die digitale suikers om zo lang mogelijk onze aandacht op te eisen. Bij elke scroll of swipe krijgen we een kleine dosis dopamine geïnjecteerd. Dat mensen die zulke praktijken aan de binnenkant mee ontwikkeld hebben, daar nu over naar buiten komen, is heel belangrijk."

Waarom gebeurt dat nu pas? 

Schnitzler: "De internetactivist Evgeny Morozov ziet in techies mannen – er zijn nu eenmaal weinig vrouwen – met hamers die overal een spijker in zien. Ze geloven dat ze alle wereldproblemen kunnen oplossen met technologie. Ze experimenteren graag en willen weten of ze hun wildste dromen kunnen waarmaken. Maar het ontbreekt aan mensen in die bedrijven die nadenken over de gevolgen van innovaties. Als je mensen verslaafd maakt aan hun smartphone, worden ze daar dan ook gelukkiger van?

"Daarnaast is die evolutie eigen aan technologische innovatie. Toen de eerste witte rook uit de schoorstenen van fabrieken kwam, zag men dat ook als vooruitgang. Tot we de vervuilende neveneffecten zagen."

U hebt uw studenten van de Bildung Academie in Amsterdam uitgedaagd om een week zonder hun smartphone door te brengen. Hoe hebben zij dat ervaren?

"Onze algemene vorming vertrekt vanuit tegenstellingen. Je kunt maar weten wat goed is als je het afzet tegen het kwaad. We denken van onszelf dat we de digitale wereld begrijpen aan de hand van de analoge wereld. Ik wilde mijn studenten laten ervaren dat zij dat niet meer konden. Om te begrijpen in welke wereld ze leefden, moesten ze die even helemaal achterlaten. Noem het een vakantie waarin ze kritisch nadenken over hun gedrag. 

"Niet om technologie af te wijzen, maar om op een gewetensvolle manier te leren omgaan met ons smartphonescherm.

"De reacties van de studenten waren unaniem. Ze hadden een aandacht ervaren die ze nog nooit hadden meegemaakt. In hun gesprekken, in hun omgeving en voor zichzelf. We moeten erkennen dat zuivere aandacht belangrijk is om te kunnen denken. Net zoals zuivere lucht nodig is om te kunnen ademen. Velen onder hen zijn zich daar een stuk bewuster van en proberen hun gedrag aan te passen."

Is dat wel eerlijk? Je moet als individu tegen een soort instinct vechten waar een controlekamer vol slimme koppen constant met lepe trucs op probeert in te spelen.

"Dat is een dilemma waar ik mee worstel. We hebben een sociaal contract afgesloten met onze overheid. Wij gebruiken als burgers geen geweld. In ruil beschermt de overheid onze integriteit. Maar dat doet de overheid niet op vlak van onze aandacht. Meer zelfs, overheden zijn steeds meer op zoek hoe ze zelf data kunnen gebruiken om burgers te controleren. De overheid heeft dat sociaal contract verbroken. We zijn naakter dan ooit.

"Daarom vind ik het belangrijk dat we eerst zelf bewust worden van onze aandacht. Als je vaststelt dat je zestig keer per dag naar je smartphone grijpt, moet dat een alarmbel doen luiden. Op die manier kunnen we onszelf mentaal klaarstomen voor de strijd op twee fronten. Op individueel en politiek niveau. We hebben ervaring in zulke gevechten, denk maar aan de tabak- en alcoholindustrie. We moeten Google en Facebook uit onze aandachtstempels verdrijven."

Wat verwacht u van een verantwoordelijke overheid?

"Het grootste gevaar is dat de macht over onze aandacht zich concentreert binnen een handvol bedrijven die streven naar een monopolie. We dreigen op die manier publieke voorzieningen uit handen te geven. Ik denk dat we zulke diensten dringend als nutsvoorzieningen moeten definiëren, net zoals we dat met spoorwegen, elektriciteit en telecommunicatie hebben gedaan.

"En daar ligt de uitdaging. Voor alle duidelijkheid: technologie is niet het probleem, maar de onwil om er maatschappelijk verantwoord mee om te gaan."

Vier spijtoptanten die hun ex-werkgever een geweten schoppen

• Tristan Harris (ex-Google): "Onze smartphone is een veredelde gokmachine"

• James Williams (ex-Google): "Een handvol mensen bepaalt het gedrag van miljarden mensen"

• Chamath Palihapitiya (ex-Facebook): "Sociale media maken de maatschappij kapot"

• Sean Parker (ex-Facebook): "Facebook buit de kwetsbaarheid van mensen uit"