Direct naar artikelinhoud
Europese Unie

Populisten bepalen de grenzen in Europa

Protest in Athene over de opvang voor vluchtelingenBeeld Photo News

De invloed van populisten groeit in heel Europa. De bijeenkomst van vandaag, waar Europese leiders spreken over de opvang van vluchtelingen, vindt daardoor plaats in een sfeer van politieke crisis.

Als je luistert naar de Europese politici op dit moment, lijkt het alsof het continent dreigt te worden overlopen. Alsof duizenden kansloze migranten de zuidelijke kusten op zwemmen, alsof er sprake is van een 'invasie', een 'tsunami' of op zijn minst een 'golf' van vluchtelingen die opmarcheert naar de welvaart van Europese landen. Het beeld van een boot met zeshonderd vluchtelingen die door de Middellandse Zee dwaalt, helpt daar net zo veel aan mee als de uitspraken van politici over de crisis waar Europa op dit moment in verkeert.

"Het Hongaarse volk verwacht terecht van haar regering dat die alles doet om illegale immigratie te bestrijden", zei bijvoorbeeld de Hongaarse minister van binnenlandse zaken, Sandor Pinter eerder deze week, toen het parlement een wet aannam tegen organisaties die migranten helpen. Hij deed voorkomen alsof nog dagelijks horden vluchtelingen aan de poorten van Hongarije kloppen, maar in werkelijkheid was het aantal asielzoekers in Hongarije vorig jaar niet meer dan drieduizend.

Het is geen crisis op basis van de aantallen vluchtelingen, het is crisis in politieke wil
Sophie Magennis van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR

Het is relativerend om de feiten voor ogen te houden: het aantal mensen dat in Europa asiel aanvroeg was begin deze maand half zo groot als een jaar eerder, toen het ook alweer een derde minder was dan het jaar dáárvoor. Voortekenen dat Europa op heel korte termijn opnieuw 1,2 miljoen vluchtelingen te verwerken krijgt, zoals in 2015, zijn er eigenlijk niet.

"Het is geen crisis op basis van aantallen, het is crisis in politieke wil", zei Sophie Magennis, de vertegenwoordiger in Brussel van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR al tegen het persbureau AP.

Vanwege die politieke crisis komen vandaag een aantal Europese leiders bijeen. Jean-Claude Juncker heeft de bijeenkomst belegd 'voor iedereen die geïnteresseerd is in het vinden van Europese oplossingen'. Er is één onderwerp: migratie. Vier dagen later is er opnieuw een bijeenkomst.

Cafetaria

Eerder deze week riep PvdA-leider Lodewijk Asscher zijn Europese collega's in Amsterdam bij elkaar. Ook daar ging het over migratie. "Als je in Europa vraagt wat mensen het meest bezighoudt", zei Asscher, "dan noemen ze migratie." Asscher verzon dat niet, hij las het in een onlangs door de EU uitgevoerde grootschalige enquête onder de Europese bevolking. Daarom wilde ook Asscher er ferme uitspraken over doen. " We moeten de agenda van deze discussie niet door rechts laten bepalen", vond hij. "Migratie is ook een probleem van links."

Asscher, geflankeerd door zijn Deense en Vlaamse collega, hield een persconferentie voor een bijna lege zaal. Vluchtelingen moesten welkom blijven, zeiden ze. In Europa moet ieder land zijn deel nemen. Ferm stelden ze dat landen die geen bepaald aantal migranten willen opnemen gekort moeten worden op hun aandeel uit het Europese budget. "Het is geen cafetaria", zei Asscher. "Je kunt niet het één wel willen, maar het ander niet."

De minimale belangstelling voor de oplossingen van de sociaal-democraten zegt iets over de toestand waarin Europa op dit moment verkeert. Voor oplossingen voor de zorgen van de Europese bevolking kijkt niemand meer naar links. Zelfs niet als ook Asscher praat in termen van ultimata. Dat is doodnormaal. Waar je de afgelopen week ook luisterde: in het hele continent stellen leiders hun uiterste eisen: als niet nu dit gebeurt, doen we dat.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Cafetaria
Beeld Thijs Van Dalen

Het belangrijkste ultimatum is misschien wel dat wat bondskanselier Angela Merkel vorige week kreeg van haar zusterpartij CSU: als Merkel niet binnen twee weken een Europese oplossing voor de toeloop van migranten vindt, dan is ze haar kabinet kwijt. Het plan van haar eigen minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer om de Duitse grenzen sluiten gaat haar veel te ver. Tegelijk weet ze dat zoiets een groeiende groep Duitsers wel degelijk aanspreekt - het percentage van dik 12 procent stemmen dat de populistische partij Alternative für Deutschland (AfD) er vorig jaar haalde, is in dat verband tekenend.

Nog nooit hadden rechts-radicale partijen zo'n grote rol in de Europese politiek als vandaag

Ook Oostenrijk heeft een ultimatum gesteld: als er geen sterkere EU-grensbewaking komt, worden de binnengrenzen in Europa weer gesloten, zei de Oostenrijkse kanselier Sebastian Kurz. Kurz zei ook dat 'wie Europa indeelt in goede en slechte Europeanen, ervoor garant staat dat de EU uit elkaar valt'.

Het was een indirect dreigement. Als Europese leiders als Merkel en Rutte niet stoppen met hameren op de noodzaak asielzoekers over Europa te verdelen, hebben ze het uiteenvallen van het Europese project op hun geweten, vindt Kurz. Dan gaat ieder land zijn eigen grenzen bewaken. Kurz' mening doet ertoe, want over twee weken wordt Oostenrijk voorzitter van Raad van de Europese Unie.

Weinig trots

Zelf leidt Kurz een regering waaraan ook een extreem-rechtse partij deelneemt. Hij voelt zich verwant met de populisten in Italië, Hongarije en Polen. Wat die landen betreft maken de oude afspraken over vluchtelingen plaats voor nieuwe, veel hardere. Zij willen een stevige gezamenlijke Europese grensbewaking die nieuwkomers buiten houdt. Ook Tsjechië en Slowakije zitten op die lijn.

Vorige week vloog Kurz als een pingpongbal door Europa, van het ene populistisch geleide land naar het andere. "We hebben het moment bereikt waarop de opstelling van de meeste landen in de juiste richting gaat, waarop de meeste het erover eens zijn dat open buitengrenzen de verkeerde manier zijn", zei Kurz op woensdag. Hij had toen net een goed gesprek gevoerd met Beieren en Denemarken.

Tekenend was ook hoe weinig trots er was, toevallig ook vorige week, toen het de 'Dag van de Vluchteling' was. Dat politici 68 jaar geleden een verdrag sloten over de status van vluchtelingen is niet meer iets om te vieren.

Koren op de molen

"De onopgeloste migratieproblemen zijn koren op de molen van populisten in Europa", schreef de Duitse krant Die Welt deze week. De krant wist zich nog maar al te goed te herinneren dat Alexander Gauland, de leider van de populistische partij Alternative für Deutschland, de wel bestaande asielcrisis van 2015 'een cadeau' voor zijn partij had genoemd. Nu lijkt Europa op het punt te staan toe te geven aan de populistische wil.

Politicologen wijzen er al langer op dat de invloed van het populisme veel groter is dan het aantal zetels dat wordt behaald door populistische partijen. "Nog nooit hadden rechts-radicale partijen en ideeën zo'n grote rol in de Europese politiek als vandaag", schreef de Amerikaans-Nederlandse politicoloog Cas Mudde al in 2016. Hij stelde vast dat populistische partijen er steeds vaker in slagen het beleid te bepalen, ook in landen waar ze slechts een kleine oppositie vormen.

Zei Merkel drie jaar geleden nog vol zelfvertrouwen 'wir schaffen das', nu klinkt het heel anders

De Franse Emmanuel Macron heeft bijvoorbeeld al stevige maatregelen tegen migranten genomen. De tentenkampen in Parijs heeft hij geruimd, illegaal de grens oversteken werd strafbaar en met een nieuwe wet kunnen migranten nu negentig dagen worden vastgehouden.

Verandering

Of neem de Duitse bondskanselier Angela Merkel, bekend van haar open armen jegens vluchtelingen. Zei ze drie jaar geleden nog vol zelfvertrouwen 'wir schaffen das' toen duizenden vluchtelingen door Europa liepen, nu klinkt het heel anders. Na een Bondsdagverkiezing waar Alternative für Deutschland de derde partij werd, pleit ze nu voor 'centra' in Noord-Afrika. Daar zouden economische migranten moeten worden tegengehouden, terwijl politieke vluchtelingen door mogen reizen naar Europa.

Juist dat voorstel komt zondag en ook op de Europese Top eind volgende week ter sprake. Het is een plan dat eerder als irreëel terzijde werd geschoven - er zijn behoorlijke juridische, praktische en ethische bezwaren. Nu liggen de kaarten duidelijk anders.

Donderdag lekten allerlei voorstellen uit die op de minitop van vandaag worden besproken. De Süddeutsche Zeitung wist de hand te leggen op een voorstel waarin staat dat mensen gestraft kunnen worden wanneer zij op eigen houtje verder reizen dan het land waar ze in eerste instantie aankomen. Andere kranten wisten te melden dat de uitbreiding van het EU-agentschap Frontex tot een ware grensmacht en ook een gezamenlijk asielaanvraagkantoor voor het hele Europese blok besproken zullen worden.

Legale kanalen

Dat het voorstellen zijn die bijna rechtstreeks afkomstig zijn van de populistische krachten, bewijst de reactie van de Vlaamse Bart De Wever, voorzitter van de N-VA, een conservatieve partij die al ver voor de vluchtelingencrisis in 2015 als Vlaams-nationalistisch geldt. De Wever noemde het voorstel om economische migranten en vluchtelingen buiten Europa van elkaar te scheiden meteen 'een stap in de goede richting'. In Belgische krant De Tijd zei De Wever ook dat het wat hem betreft nog wel wat verder mag gaan. De Wever wil bijvoorbeeld ook het verblijfsrecht in Europa automatisch intrekken voor mensen die illegaal het continent op komen. "Zo leiden we alle potentiële asielzoekers naar de legale kanalen."

Voor zover bekend ligt dat voorstel vandaag nog niet op tafel. Maar de mogelijkheid dat het daar wel degelijk gaat komen, is reëel. Herbert Kickl, de Oostenrijkse minister van binnenlandse zaken, heeft Europa een 'Copernicaanse wending' in het vooruitzicht gesteld, een forse verandering in perspectief. Kickl geldt als de intellectueel achter de populistische vrijheidspartij in Oostenrijk, aan wiens slogans de partij deels zijn regeringsmacht van nu te danken heeft.

Uit Kickls koker kwam bijvoorbeeld de leus: 'Meer moed voor ons Weense bloed, te veel vreemds doet niemand goed'.

Het is maar de vraag in hoeverre Merkel en Macron nog toekomen aan hun agenda. Zij zullen zondag ook willen praten over het verplicht opnemen van migranten in Europa. Alleen dat agendapunt al zorgde ervoor dat Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije weigeren te komen. Ook de Italiaanse premier Conte dreigde af te zeggen. Hem stak het dat Merkel en Macron zouden willen bepalen dat asielzoekers worden teruggestuurd naar het eerste land waar ze binnenkwamen.

Schielijk, schreef Conte op Facebook, trok Merkel toen haar wens eis in. "Ze verhelderde dat er sprake was van een misverstand", meldde hij. Nu komt hij wel naar Brussel. Het was misschien wel het moment waarop de Europese populisten ontdekten dat zij nu de macht hebben om de Europese agenda nog verder te gaan bepalen.

'Europese oplossing'

Wat was bedoeld als een informele 'mini-top' met zo'n tien deelnemers, vandaag in Brussel, is uitgegroeid tot een fikse bijeenkomst met 16 van de 28 regeringsleiders. Voorzitter Jean-Claude Juncker van de Europese Commissie had iedereen uitgenodigd die bereid was mee te denken over een 'Europese oplossing' van het asiel- en migratievraagstuk. De vier oostelijke 'Visegrad'-landen blijven weg en noemen die absentie een 'boycot'. Donderdag en vrijdag zijn ze er wel gewoon bij op de reguliere EU-top

Zij komen vandaag meepraten in Brussel:

België
Bulgarije
Denemarken
Duitsland
Finland
Frankrijk
Griekenland
Italië
Kroatië
Luxemburg
Malta
Nederland
Oostenrijk
Slovenië
Spanje
Zweden

Zij praten niet mee over het migratie-vraagstuk:

Cyprus
Estland
Hongarije
Ierland
Letland
Litouwen
Polen
Portugal
Roemenië
Slowakije
Tsjechië
Verenigd Koninkrijk