Bij de kolossale kunst van Ryoji Ikeda voel je je nietig en machtig tegelijk

Wie weleens een plaat van Ryoji Ikeda heeft beluisterd, weet dat de muziek van de Japanner zenuwslopend kan zijn. Op conceptuele albums met veelzeggende titels als Test Pattern en Dataplex laat Ikeda golven ruis en bliepjes voorbijtrekken, als een ouderwets knarsende modem, of een soort geluidsversie van een streepjescode. Niet bepaald rustgevend.

Maar Ikeda is veel meer dan een elektronische geluidskunstenaar. Zijn werk laat zich het beste live beluisteren en vooral bekijken, want Ikeda heeft inmiddels een machtig oeuvre aan audiovisuele installaties uit zijn laboratorium laten rollen. In het Eye Filmmuseum zijn een aantal topstukken van Ikeda geïnstalleerd in de donkere zalen onder het gebouw, en de tentoonstelling is geestverruimend. De vertrouwde belevingswereld van de arme toeschouwer wordt er in ieder geval totaal op zijn kop gezet.

Het is alsof je onder Eye werkelijk het wetenschappelijke proefstation van Ikeda betreedt, in het aardedonker. Op een klein beeldscherm in de eerste zaal krijg je al een idee van wat je verderop te wachten staan: in een zeer nauwkeurige en haarfijne projectie vliegen duizenden stipjes rond in een matrix. Hemellichamen, zo blijkt als je scherpstelt op de kleine datapunten, waarvan sommige zelfs een naam gekregen hebben.

Het is goed om op dit huiskamerformaat vast wat te wennen, want bij de installatie Data.tron wordt de informatietoevoer je haast te veel. Op een tientallen meters breed scherm krijg je een blik op het oneindige universum, waar miljarden stippen over eenzelfde matrix drijven. Hemellichamen dus, die door de mens worden geregistreerd en worden bijgezet in een bodemloze digitale opslagruimte. De geluiden bij deze installatie zijn minstens zo hypnotiserend als het beeld: de piepjes suizen je links en rechts om de oren, en je kunt je niet aan de indruk onttrekken dat ook deze nauwkeurig geplaatste sonarblieps een soort verklanking zijn van dataverkeer.

Op een reusachtig plat scherm in de vloer flikkeren weer miljoenen planeten en asteroïden, aan elkaar verbonden met strakke lijnen. En deze sterrenstelsels lijken ineens verdomd veel op atoomstructuren, en dus de bouwstenen van het leven. Het onvoorstelbaar grote wordt minuscuul, en die waarneming kan niet anders dan aanzetten tot diep-filosofische gedachten. Als je over het scherm loopt, zweef je als een opperwezen over het universum. Je voelt je nietig en machtig tegelijk.

Nietig, omdat je je realiseert dat achter ons alledaagse leventje een gat van onbegrijpelijke oneindigheid gaapt. Maar machtig, omdat je ook ziet dat de mens er op een of andere manier in slaagt veel van dat ongrijpbare in kaart te brengen, in een eeuwige zoektocht naar structuur in de chaos.

Zwart gat

De installatie Point of No Return schudt je ook al zo door elkaar. Op een groot wit scherm staat een zwarte cirkel afgedrukt, als een verduisterde zon. En door felle stroboscopische projecties wordt rond die zwarte zon ook een corona zichtbaar, waaruit steeds andere lichtflitsen schieten. Als je er langer dan een paar minuten naar staart, krijg je echt het idee dat je langzaam in een zwart gat wordt getrokken. En dat is weer bijna net zo angstaanjagend als geruststellend.

De eerste Nederlandse solotentoonstelling van Ryoji Ikeda is niet heel uitputtend, met een handvol installaties in vier zalen. Maar de omvang en zeggingskracht van ieder werk afzonderlijk is wel kolossaal. Ikeda zei zelf eens dat hij ‘fundamenteel werk’ maakt, dat niets minder dan de oorsprong en aard van alle leven onderzoekt aan de hand van data- en informatiestromen. Pas als je zelf bedwelmd bent geraakt door dat werk, weet je dat dat geen loze woorden zijn geweest.

Tot 2/12 in Eye Filmmuseum, Amsterdam. Op 23/11 treedt Ikeda op in Eye met het live-concept Datamatics. eyefilm.nl