Bovenal bemin één God/Zweer niet ijdel, vloek noch spot/Heilig steeds de dag des Heren/Vader, moeder zult gij eren… De tien geboden moeten de christenen op het juiste pad houden, maar nieuw psychologisch onderzoek toont aan dat mensen niet per se minder liegen na een moreel geheugensteuntje.

Nochtans beweert Dan Ariely al jarenlang het tegendeel. Ariely is een Amerikaanse psycholoog die niet alleen bij vakgenoten hoog aangeschreven staat, maar ook het brede publiek weet te bereiken met zijn boeken, TED Talks en zijn reeks op Netflix.

Een van zijn centrale stellingen luidt dat mensen ethisch geen al te grote problemen ervaren met valsspelen, als dat tenminste hun eigen positie verbetert, en als het binnen de perken blijft.

Ariely voegde daar zelf één nuance aan toe op basis van kwantitatief onderzoek: de neiging tot bedriegen vermindert als de mens even voordien een moreel geheugensteuntje krijgt.

Wiskundige leugens

Echter, dat onderdeel van zijn bevindingen staat nu ter discussie door een internationaal team van psychologen, dat vrijdag in de Verenigde Staten de conclusies voorstelde van een wereldwijd experiment.

In 25 ‘labs’ moesten in totaal 4.674 proefpersonen moeilijke wiskundige raadsels oplossen. Sommige deelnemers kregen per goed antwoord tien euro. Wat het echter interessant maakte: hij of zij moest zelf tegen de examinator zeggen hoe hoog de score was, terwijl niemand dat kon controleren. En voorafgaand aan het experiment kreeg één deel van de groep de vraag om de tien geboden neer te schrijven, de andere om lukraak tien boektitels op te geven.

‘En wat bleek? In de resultaten zat geen verschil, iedereen liegt evenveel’, zegt Wolf Vanpaemel, die namens de KU Leuven meewerkte. ‘De tien geboden laten herinneren, blijkt psychologisch geen effect te hebben.’

Liegende bankiers

Bruno Verschuere van de Universiteit van Amsterdam wijst op de praktische consequenties van dat inzicht. ‘Als een morele reminder niet helpt om beter te handelen, dan is de vraag hoe zoiets als een integriteitscode kan werken bij bankiers die een financiële crisis veroorzaakten.’

Anderzijds, aldus Verschuere: ‘ons experiment toonde ook aan dat de meeste mensen niet automatisch kiezen voor maximale winst. Alsof een innerlijke grens ons tegenhoudt.’

Vanpaemel wijst op de gevolgen voor het wetenschappelijk onderzoek. ‘Wetenschappers blijven mensen, en als blijkt dat kleine aanpassingen vaak voorkomen omdat het beter uitkomt, dan betekent dat op grote schaal een impact op veel resultaten.’