Tentoonstelling in Londen toont opera als spiegel van de tijd
Grote operaproducties vormden altijd een reflectie van de maatschappelijke voortgang. Een expositie in Londen laat het fraai zien - maar je mist wel de beleving van het theater.
Wolfgang Amadeus Mozart was niet bang voor een beetje heibel. Hij had de pest aan de aristocraten van zijn tijd; ze behandelden hem als een bediende, schreef hij aan zijn vader. Geen wonder dat hij de privileges van de elite aan de kaak stelde toen hij de kans kreeg. In zijn opera Le Nozze di Figaro neemt een bediende, Figaro, het op tegen zijn adellijke werkgever. De laatste claimt het traditionele recht een nacht door te brengen met de aanstaande bruid van zijn ondergeschikte. Maar hij heeft buiten Figaro gerekend. 'Se vuol ballare, signor contino', zingt Figaro dreigend ('Als ú wilt dansen, meneer de graaf, bepaal ík de muziek').
Mozart had de pest aan aristocraten en dat hoor je in 'Le Nozze di Figaro'
De opera Le Nozze di Figaro beleefde zijn première in het Wenen van 1786. Dankzij de Verlichting was de sociale hiërarchie in de Habsburgse hoofdstad flink gaan schuiven. De adel verloor een deel van zijn privileges en dat gebeurde met instemming van keizer Jozef II. Theaters en muziekgebouwen werden toegankelijk voor alle rangen en standen. In Le Nozze di Figaro wordt de graaf vrolijk op zijn nummer gezet; de opera was een spiegel van de tijd. Vanzelfsprekend was een deel van de elite not amused. 'Figaro' werd koeltjes ontvangen, de Weense salons spraken er schande van.
Zeven opera's
Mozarts Figaro is een van de zeven opera's die worden uitgelicht op een grote tentoonstelling in het Londense Victoria & Albert Museum. De expositie, waaraan het Royal Opera House meewerkte, benadert het genre opera als graadmeter voor het lokale politieke en morele klimaat. Het museum wil laten zien dat opera's voortkwamen uit het tumult in de samenleving en plaatste zeven spraakmakende premières uit de afgelopen vier eeuwen in de context van hun tijd. Grandeur ging door de eeuwen heen vaak hand in hand met maatschappijkritiek, schoonheid met schandaal.
Het museum opent met de expositie Opera: Passion, Power and Politics een nieuwe expositieruimte, de Sainsbury Gallery. Opmerkelijke keuze: 'opera' is vermoedelijk niet de grote publieksmagneet die je wenst voor een nieuwe museumzaal van 1.100 vierkante meter. Een blockbuster zal het niet worden, maar de brede historische context verlaagt wellicht de drempel voor argeloze bezoekers die denken dat Monteverdi een Italiaanse wijnregio is.
De brede historische context verlaagt de drempel voor argeloze bezoekers die denken dat Monteverdi een Italiaanse wijnregio is.
Decadentie en losbandigheid
Het was componist Claudio Monteverdi die vier eeuwen geleden de basis legde voor het genre opera. De expositie begint in diens Venetië en met diens (laatste) opera l'Incoronazione di Poppea, uit 1642. In het rijke Venetië was weliswaar geld voor cultuur, dezelfde rijkdom was een voedingsbodem voor decadentie en losbandigheid, zoals te zien op schilderijen en tekeningen: kaartspelers, waarzeggers en courtisanes.
Met bijpassende muziek op de koptelefoon meander je op de expositie van het Venetië van Monteverdi naar het Londen van Händel, het Wenen van Mozart, en zo verder, tot aan het stalinistische St. Petersburg van Sjostakovitsj. Van elke stad/opera wordt een tijdsbeeld neergezet met schilderijen, tekeningen, teksten, handschriften, kostuums, instrumenten, rekwisieten, muziek en filmflarden.
Er is mooi muziekhistorisch materiaal, van Mozarts haastig neergepende, dansende noten tot het ferme handschrift van Strauss. Er zijn bijzondere instrumenten en machtige decorstukken. Maar in Londen zijn die eigenlijk bijvangst: rekwisieten in een verhaal over het maatschappelijke klimaat. In een wereld zonder massamedia had opera een rol als boodschapper en versterker. Het bezette Noord-Italië bijvoorbeeld voelde zich in 1842 gesterkt door het slavenkoor uit Verdi's Nabucco. In Strauss' Salomé (1905) is het beginnende feminisme verweven.
De laatste van de zeven uitgelichte opera's is Lady Macbeth uit 1934 van Dmitri Sjostakovitsj. Kranten, radio en film waren gemeengoed, waardoor de positie van opera in het cultuurlandschap veranderde. Tachtig jaar en een wereld van nieuwe media verder doet de expositie, hoe interessant ook, soms wat statisch aan. Er is veel te zien, maar interactieve installaties waar je muziekfragmenten of beelden van opvoeringen kunt naslaan, ontbreken. Uitgerekend het veelzijdige genre opera - waarin muziek, tekst, dans en beeldende kunst samenkomen - leent zich voor een caleidoscoop van multimediale ervaringen. Maar daarvoor zul je toch naar het muziektheater moeten.
De manuscripten zijn eigenlijk bijvangst van het grotere verhaal over het veranderende maatschappelijke klimaat
Reis door de operahistorie langs zeven geruchtmakende opera’s
1. L'Incoronazione di Poppea, 1642
Stad: Venetië
Opera: L'Incoronazione di Poppea, première 1642
Componist: Claudio Monteverdi (1576-1643)
Libretto: Giovanni Busenello
In Monteverdi's tijd was Venetië een drukke handelsstad, met zware misdaad en lichte zeden. Het krioelde er van de gokkers, speculanten, oplichters en courtisanes - lees: chique prostituees. De hoofdpersonen in de opera worden gedreven door lust en politieke ambitie. Poppea is een courtisane die wordt begeerd door keizer Nero. Aan het begin van de expositie in Londen staat de wulpse rode outfit van zo'n madammeke, gebruikt in een enscenering uit 2014. Opmerkelijk is het portret van de componiste Barbara Strozzi uit 1630, met een viola da gamba. Ze heeft een ontblote linkerborst en rode konen. Dat krijg je van al dat componeren.
2. Rinaldo, 1711
Stad: Londen
Opera: Rinaldo, première 1711
Componist: Georg Friedrich Händel (1685-1759)
Libretto: Giacomo Rossi
Een bewegend, barok decor op ware grootte uit Händels tijd domineert de Londensectie van de tentoonstelling. Met handbediening werden houten 'golven' over het toneel gerold, compleet met dobberend bootje. Londen was booming. De Duitse componist importeerde Italiaanse opera in de metropool, een vreemd genre gezongen in een vreemde taal door vreemde mensen. Niet voor de laatste keer in de geschiedenis zag een deel van de Britten een bedreiging in zoveel buitenlandse influx. Op een ets uit 1790 zien we hoe de duivel in eigen persoon een menigte naar de opera leidt. Iemand duwt een kruiwagen met boeken voort waarin werk van Shakespeare. Dit Britse cultuurgoed was nu wastepaper for shops, volgens de tekenaar.
3. Le Nozze di Figaro, 1786
Stad: Wenen
Opera: Le Nozze di Figaro, première 1786
Componist: Wolfgang Amadeus Mozart ( 1756-1791)
Libretto: Lorenzo Da Ponte en Mozart
Altijd magisch: een kledingstuk, handschrift, instrument of ander voorwerp dat heeft toebehoord aan een historische figuur. Centraal in het Weense deel van de expositie staat een glimmende, fijn bewerkte piano van mahoniehout waarop Mozart heeft gespeeld tijdens een verblijf in Praag. Nog meer magie: een originele liefdesbrief van de componist, waarin hij de aanbedene aanspreekt als 'mijn charmante kleine bas, of cello'. Met die relatie is het niets geworden.
4. Nabucco, 1842
Stad: Milaan
Opera: Nabucco, première 1842
Componist: Giuseppe Verdi ( 1813-1901)
Libretto: Temistocle Solera
Natuurlijk klinkt hier Verdi's tophit 'Va, pensiero', oftewel het slavenkoor uit Nabucco. Noordelijk Italië viel onder het Habsburgse rijk (tot 1861) maar de nationalistische beweging was niet te stuiten. Al speelt Nabucco in oudtestamentische tijden, het Italiaanse publiek herkende in het lied zijn eigen onderworpenheid. Verdi en zijn librettist hadden de hang naar hereniging van de Italiaanse gewesten feilloos gevangen in een sterke samenzang. Het Scala in Milaan, waar de première was, stond op zijn kop. Andere Italiaanse operahuizen volgden. In Londen laat een muurgrote foto-installatie van Matthias Schaller tientallen barokke plafonds zien van Italiaanse operahuizen. Eenheid in verscheidenheid.
5. Tannhäuser, 1861
Stad: Parijs
Opera: Tannhäuser, première 1861
Componist: Richard Wagner (1813-1883)
Libretto: Richard Wagner
Stel je het wufte, 19de-eeuwse Parijs voor zoals vastgelegd door Edouard Manet: hip and happening. Op de expositie zien we een van zijn schilderijen met een gezelschap Parijzenaars die in de Tuilerieën naar muziek luisteren. Radicale kunstvernieuwers en conservatieve bourgeois stonden tegenover elkaar. De erotisch getinte opera Tannhäuser viel niet goed bij de laatsten. Wagner stelde in de opera de rol van de kunstenaar aan de orde en voegde een ballet toe - hij maakte een gesamtkunstwerk. Op acht beeldschermen in de zaal in Londen worden diverse naoorlogse uitvoeringen van dit Venusbergballet geprojecteerd, van licht erotisch tot onverbloemd seksueel.
6. Salomé, 1905
Stad: Dresden
Opera: Salomé, première 1905
Componist: Richard Strauss (1864-1949)
Libretto: Richard Strauss
Geweld, seks en sadisme vanuit een bijbels én vrouwelijk perspectief. Je kunt er in Londen naar kijken vanaf een rode sofa à la Freud. Psychoanalyse was populair toen Strauss zijn opera Salomé schreef, naar het toneelstuk van Oscar Wilde uit 1891. De eerste feministen roerden zich en het perspectief van vrouwen begon te kantelen. Werk van de expressionistische kunstbeweging Die Brücke (onder hen Ernst Ludwig Kirchner) en van de socialistische Käthe Kollwitz schetsen die tijdgeest. Veel regisseurs en kunstenaars maakten een woeste verleidster van het personage Salomé, onder hen Salvador Dalí, in 1949.
7. Lady Macbeth uit het district Mtsensk, 1934
Stad: Sint Petersburg
Opera: Lady Macbeth uit het district Mtsensk, première 1934 Componist: Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975)
Libretto: Dmitri Sjostakovitsj
Arme Sjostakovitsj. Op historische beelden zie je hem verwoed piano spelen, op het maniakale af. Werd zijn Lady Macbeth aanvankelijk omarmd door Stalin, de dictator kreeg seconds thoughts en het werk viel ten prooi aan de censor. Het geeft maar aan hoe krachtig het medium opera was. De vrouwelijke hoofdpersoon neemt het lot in eigen hand en eindigt als een tragische heldin. Te vrijgevochten, te decadent. In Londen weerspiegelt een metershoge Sovjettekening van een vrouw-met-rood-hoofddoekje de dagelijkse praktijk in de Stalintijd: de vrouw legt een wijsvinger op haar gesloten mond.
