Het mausoleum van de Vietnamese communistische leider en latere president Ho Chi Minh ontving sinds het in 1975 openging al tientallen miljoenen bezoekers. Toch weten we niet hoe het hart van het gebouw, waar het gebalsemde lichaam van de revolutionair opgebaard ligt, eruitziet. Fotograferen is er verboden, en kennelijk laat de security nooit steken vallen.

Behalve die keer dat Lieven Lefere (°1978) er was, lijkt het. Want hij heeft wel degelijk beelden van het sanctum sanctorum. Neen, niet heus. ‘La raison des ombres’, zoals een van Leferes foto’s heet, toont een overtuigende houten reconstructie, gemaakt op basis van een documentaire die hij ooit zag over de bouw van het graf. Eerder deed Lefere, samen met Charles Verraest, iets gelijkaardigs voor ‘General Assembly’. Dat beeld lijkt te tonen wat de titel doet vermoeden, maar geeft ons evenmin the real thing. Lefere en Verraest bouwden het spreekgestoelte van de Verenigde Naties in New York nauwgezet na.

Die reconstructies zijn monnikenwerk. Maanden werk gaan erin om verhoudingen, kleuren, lichtinval en schaduwpartijen juist te krijgen. Juist, maar ook weer niet helemaal. In hun VN-beeld geen glanzende gouden muur zoals je die in New York ziet, maar een schaakbordmotief dat geopolitieke berekening ademt. Op de grond liggen verdwaalde papieren en een pak stof. Kan iemand de boel zo snel mogelijk komen opkuisen, a.u.b.?

Hoe presenteren waarheid en leugen zich in de fotografie? Kan een simulatie betekenisvoller zijn dan het origineel? Kan fake waarachtiger zijn dan feit? Die vragen houden Lieven Lefere al zijn hele carrière bezig. Als er één antwoord is, één advies dat als een rode draad door zijn oeuvre loopt, dan dit: geloof niet te snel wat je ziet. Kijk kritisch, kijk traag tot (Sehr langsam), zoals zijn nu lopende expo in Roeselare heet. Kijk voorbij het plaatje, kijk buiten het kader.

Soldaten en stenengooiers

De fotografische leugen of vertekening komt in veel vormen en gedaanten. Adnan Hajj werd in 2006 door het persagentschap Reuters ontslagen toen bleek dat hij rookpluimen had gekloond in zijn beelden van een Israëlische luchtaanval op Beiroet. In 2014 werd AP-freelancer Narciso Contreras op non-actief gezet nadat hij in een foto van een Syrische rebel een camera van een collega weg had gefotoshopt. Storende elementen uit het beeld verwijderen, daar lust de grote Steve McCurry ook pap van, bleek in 2016. Een mens of paal die de compositie ontsiert: weg ermee. McCurry verdedigde zich door zichzelf te omschrijven als een ‘visual storyteller’. Die zou zich meer vrijheden mogen permitteren dan een pers- of documentaire fotograaf.

De manipulaties van Hajj, Contreras en McCurry zijn flagrant. Soms liggen de zaken ingewikkelder. In zijn boek Het zijn net mensen (2006) beschrijft oud-Midden-Oosten-correspondent Joris Luyendijk een bijna ritualistisch verbond tussen persfotografen, Israëlische soldaten en zogenaamde stenengooiers in de Palestijnse gebieden. Hij zag het meermaals met eigen ogen. “Opeens verschenen ze kort na elkaar: Israëlische jeeps, die daarvoor speciaal uit hun kazerne moesten zijn gekomen, en Palestijnse jongetjes voor wie het vanuit school ook een flink stuk lopen was. Er arriveerden een paar toeschouwers, een ambulance, een karretje met falafels en een cameraploeg. Toen begonnen de jongetjes met stenen te gooien. De Israëliërs vuurden in de lucht. De jongetjes waagden zich dichterbij en de Israëliërs vuurden weer in de lucht. (…) Waren hier camera’s omdat er wat gebeurde, of gebeurde er iets omdat er camera’s waren?” Leggen die fotografen een leugen vast? Neen. Leggen ze een werkelijkheid vast die ze mogelijk zelf in het leven riepen? Of nog: hebben ze de realiteit gemanipuleerd? Wellicht wel.

Schedels beschieten

Lieven Lefere trok voor zijn kunst nog nooit naar het front, maar hij hield zich wel al bezig met oorlogvoering – of beter: met een soort re-enactment ervan. Skulls, een reeks waarvoor hij samenwerkte met Martin Smith, forensisch antropoloog aan Bournemouth University, toont geen echte schedels maar simulaties van polyurethaan, dat qua hardheid in de buurt komt van bot en in de archeologie wordt gebruikt om de impact van kruisbogen en oude musketkogels te bestuderen. De foto’s zijn een soort “reconstructies van wreedheden, hightech-imitaties van eeuwenoude taferelen, gemaakt in een steriele, wetenschappelijke omgeving”, schreef Tim Vanheers in een essay over Leferes werk. Smith herinnert ons in een tekst bij die schedelbeelden aan het vaak geciteerde axioma dat “alle modellen fout zijn, maar sommige modellen nuttig”. Met andere woorden: via sommige leugens kom je dichter bij de waarheid. Dat geldt evengoed voor Leferes werk.

Plekken waar beelden maken verboden is, eeuwenoude oorlogvoering: Lefere is gefascineerd door het onfotografeerbare, door wat buiten het bereik van zijn medium ligt. Geïnspireerd door David Graeber en David Wengrows boek Het begin van alles (2021), een wervelende nieuwe geschiedenis van de mensheid, maakte hij de jongste zomers beelden op Neolithische sites in Engeland. Hij fotografeerde steevast ’s avonds, bij het laatste daglicht, soms met toevoeging van flits. De schaduwpartijen en donkere holtes zijn minstens zo belangrijk als wat we duidelijk kunnen ontwaren. Ze staan voor het onbekende, voor het niet weten. Ze zijn een teken van nederigheid. En ze zijn de reden om te blijven zoeken, te blijven kijken.

Lieven Lefere: (Sehr Langsam) T.e.m. 30 juni in Ter Posterie, Ooststraat 35, Roeselare. De monografie (Sehr Langsam), uitgegeven bij Hopper & Fuchs, verschijnt op 30 mei.