Hoe cadeaus het lelijkste in de mens naar boven halen

"Voor mijn verjaardag kreeg ik dit jaar oorbellen van mijn lief. Mooie oorbellen, zilveren hangertjes.” Marielle is drie jaar samen met haar lief en heeft geen gaatjes in haar oren.

“Ik ben in een jaar tijd naar vier babyborrels en drie trouwfeesten moeten gaan.” Aan vijftig euro per keer komt dat voor Hanne op een totaalbedrag van driehonderdvijftig euro, bij vroegboekkortingen een heen-en-terugje naar New York. Zelf is ze niet van plan te trouwen en heeft ze geen kinderen. “Dat is dus een probleem.”

“Ons trouwfeest was geweldig. Geweldig duur ook”, zegt Wouter. “Op de uitnodigingen stond als cadeautip een envelopje, al bleek dat sommigen dat wel erg letterlijk namen. Tussen de stapel vonden we ook twee lege enveloppen. Anoniem, natuurlijk.” Wouter heeft na verwoede doch mislukte pogingen de zoektocht naar de freeriders gestaakt.

De manier waarop bovenstaanden nog steeds hoofdschuddend de schouders optrekken terwijl ze hun relaas doen, illustreert de omvang van het ingepakte en met strik gedecoreerde probleem.

“Een investering in lucht noem ik het”, stelt Hanne scherp. “Vertrouw niemand, dat is de boodschap. Zelfs je ­vrienden niet”, vindt Wouter.

“Mijn lief kent mij niet”, vult Marielle aan. “Drie jaar handjes vasthouden en zijn moeder tolereren. En dan dat. Wat ben ik nu in godsnaam met oorbellen zonder gaatjes?” Een mens zou voor minder wrokkig worden. “Voor Kerstmis koop ik mijn lief een pakje XXL-condooms, dat komt op hetzelfde neer.”

Of hoe cadeaus bijwijlen het lelijkste in de mens naar boven halen.

Het geven van cadeaus moet ooit een hoger doel gediend hebben, anders zouden we het niet met zijn allen doen. Socioloog Walter Weyns, bevestiger van vage vermoedens, legt uit: “In de klassieke antropologie werd het geven van cadeaus beschouwd als een soort stroom die door de samenleving gaat en mensen verbindt. Cadeaus werden doorgegeven van de ene op de andere, waardoor de waarde steeg. Bij een erfenis is het net zo, die wordt steeds ­waardevoller naarmate ze generaties overspant.”

Verzamelbox 

Een deskundige uitleg die enigszins in twijfel wordt getrokken door Katrin. Voor haar verjaardag kreeg zij van haar schoonzus een mooi boekenpakket cadeau. “Een doos met daarin twee thrillers, twee romans en een biografie”, zegt ze zonder twijfelen. Diezelfde doos had Katrin namelijk eerder zelf cadeau gedaan aan haar schoonzus. “Ik wist dat mijn schoonzus thuis een kast heeft waarin ze nutteloze cadeaus ­verzamelt om later door te geven. Ik wist niet dat haar inventaris zo haperde.”

Het was geen loze verzamelbox van de boekentoptien. Die doos was gevuld met tijd, moeite en haar eigen ­favoriete boeken om het cadeau zo persoonlijk mogelijk te maken. Want ja, Katrin snapte het wél. De waarde van een cadeau ligt in de herinnering aan een persoon, een moment of gebeurtenis. Zo zegt ook Weyns: “Het cadeau is sterker dan het individu dat het geeft of krijgt. Zodra het die sociale of emotionele betekenis niet bevat, is het geen cadeau meer.”

Wat het dan wel is: een vergiftigd geschenk dat een mens tot op het randje van het fatsoen duwt.

Katrin koopt voor haar schoonzus enkel nog dingen die op haar eigen verlanglijstje staan, omdat ze het bij de juiste gelegenheid toch terugkrijgt.

Ook Bert bedisselde een smerig plannetje om zijn gelijk te halen, nadat hij vorig jaar op Kerstmis een fopcadeau kreeg in de vorm van een zakje gras. Hij werd eerder dat jaar veganist. “Heel grappig vonden ze dat. Dus heb ik ervoor gezorgd dat ik het laatst zou lachen. Bij het trekken van de namen stopte ik dit jaar enkel mijn eigen naam in het zakje.” Het resultaat: tien cadeaus voor Bert en een familiecrisis. “Heel grappig vond ik dat”, blijft hij volhouden.

Excel-tabel

What goes around comes around. Zoveel is duidelijk. “Een samenleving hangt aan elkaar met het besef dat je krijgt en geacht wordt te geven”, zegt Weyns. “Maak de vergelijking met de sociale zekerheid, wat eveneens een mechanisme is van geven en nemen. Je draagt bij en wilt te gepasten tijden ook iets terugkrijgen. Steek een stok in dat mechanisme en het sociale weefsel zal gaten vertonen. Hetzelfde gebeurt als je kribbig gaat worden met cadeaus.”

Ziedaar de reden waarom Elises sociaal weefsel nog slechts met haken en ogen samenhangt. In plaats van ­vrienden te maken, zit zij elk vrij moment haar Excel-tabel te updaten.

“Verjaardagen, Kerstmis, ons trouwfeest en onze ­babyborrel. Dat zijn de vier sheets van mijn Excel-tabel waarin ik alles bijhoud wat binnenkomt en buitengaat. Krijgen wij een schamel cadeau? Dan geven wij een ­schamel cadeau terug.”

Dat ze in sommige gevallen ook googelt hóé schamel zo’n cadeau exact is in de huidige beursnotering, probeert ze te verzwijgen. Het mislukt. “Je weet natuurlijk nooit of een duur cadeau alsnog met een fikse korting gekocht is in de solden, maar toch.”

Bij cadeaus zou de prijs nochtans een mysterie moeten zijn en blijven. Enkel zo lijkt een geschenk iets dat gratuit uit de hemel komt vallen. Zoals het ooit bedoeld was, weet Weyns: “Lang geleden werden oogsten opgevat als een geschenk van de natuur. Als dank ging de mensheid offers geven, als ruil tussen de natuur en de mens. Een ruil die ­duidelijk maakt dat de waarde van een geschenk ­onmeetbaar is. Wanneer er rekenkunde aan te pas komt, staat de institutie van het geschenk plots op de helling. Dan herleiden we het tot een soort economische transactie en worden we elkaars financierders.”

Vervang het eerdere ‘what goes around comes around’ door het meer gevleugelde ‘voor wat, hoort wat’ en het kan verklaren waarom de mens naast aimabel ook kribbig, jaloers, wraakzuchtig en egoïstisch kan zijn. Of plooit onder druk, want voor niets gaat de zon op. Elk geschenk dat je krijgt, zit namelijk verpakt in een onzichtbaar wikkeltje van schuld. Je krijgt iets, dus je moet ook iets teruggeven. “Dat wederzijdse karakter in combinatie met een zakelijk kantje leidt tot cadeaubonnen of geld”, verklaart Weyns. “Je hebt als het ware nog de letterlijke handeling van geven en nemen, maar er zit enkel een geldelijke waarde in. Meer niet. Het is de verschraling van het cadeau.” En bij uitbreiding de verschraling van menselijke relaties, zo je wil.

Goede raad

Met enig pessimisme lijkt het wel alsof het nooit goed is. Met een goed cadeau komt schuld en met een slecht cadeau komt daar ook nog eens een hoop frustratie bij. Maar wat is goed en slecht en hoe moeten we er als beschaafde mensensoort op reageren? Het lijkt allemaal in the eye of the beholder te ­zitten, zoals dat ook gaat bij schoonheid.

Is het fout om Elke als single een vibrator met een strikje rond in het gezicht te gooien op haar housewarming? Misschien wel. Misschien ook niet. Weyns denkt er het zijne van: “Slechte cadeaus zijn van alle tijden, al zijn de achterliggende bedoelingen niet altijd van diezelfde uitgesproken aard.” Meer nog. Die bedoelingen zijn vaak levenslessen. Al is het dan in de vorm van een strijkijzer. Weyns: “Vroeger gaf de tante een strijkijzer aan de bruid. Zo’n huwelijkscadeau duidde destijds op verwachtingen, het was een manier om de jonge generatie van de familie in het gareel te laten lopen. Er was de hoop dat de bruid dat strijkijzer net zo zou gebruiken als die tante en bij uitbreiding haar leven op dezelfde manier zou leiden als voorgaande generaties.”

Het gaat dus niet zozeer om dat het cadeau op zich, het gaat om het doorgeven van verwachtingen en goede raad. Hoe schoon is dat, in al zijn lelijkheid?