Direct naar artikelinhoud

Gastcolumn: Atlantische alliantie vraagt behalve om eenheid ook het tegengaan van democratisch verval

De groeiende Amerikaanse desinteresse in Europa vereist een strategische reactie die verder gaat dan het (noodzakelijke) verhogen van defensiebudgetten, betoogt gastcolumnist Elmar Hellendoorn. 

De NAVO-raad bijeen, 27 april 2018.Beeld EPA

De Atlantische Alliantie raakt steeds verdeelder. Dat is een fundamenteel probleem voor de nationale veiligheid en de toekomst van liberale democratieën. De nieuwe, pro-Russische Italiaanse coalitie en de Amerikaanse terugtrekking uit het Iraanse atoomakkoord dreigen het Westen verder te splijten. Dat volgt op Brexit en de Turkse, Hongaarse, en Poolse beweging richting autocratie.

De huidige trans-Atlantische crisis past in een lange traditie van crises en moeizame Europees-Amerikaanse relaties. Democratische, westerse leiders moeten echter alle middelen overwegen om de eenheid van de Alliantie te herstellen. Daarbij gaat het zowel om de verdieping van de relatie met de VS, als om de bevordering van democratische processen bij NAVO-bondgenoten.

Al ruim vijfhonderd jaar leven liberale samenlevingen op gespannen voet met autocratische tegenstanders. Het is een lange, en succesvolle geschiedenis voor het Westen. Ondanks enorm bloedvergieten en financiële uitputting, hebben kapitalistische, liberale democratieën altijd gewonnen. Maar die lange, succesvolle geschiedenis biedt geen garantie voor de toekomst.

Het conflict tussen democratieën en autocratieën leidde na 1945 niet meer tot grootschalige oorlog. Tijdens de Koude Oorlog weerhield de – nucleaire – afschrikkingsmacht van de NAVO Sovjet-Rusland van militair avonturisme tegen West-Europa. Maar het succes van de Alliantie is ook te danken aan een diepe Euro-Atlantische diplomatie, de actieve bevordering van democratische processen en economische ontwikkeling.

Europese overtuigingskracht

De groeiende Amerikaanse desinteresse in Europa vereist een strategische reactie, die verder gaat dan het (noodzakelijke) verhogen van defensiebudgetten. De Atlantische Alliantie is vooral het resultaat van Europese overtuigingskracht tijdens de Tweede Wereldoorlog en de jaren erna. In de beginjaren van de oorlog moest een Engelse inlichtingenoperatie het Amerikaanse isolationisme overwinnen en Roosevelt committeren aan de strijd tegen Hitler. In 1949 konden West-Europese diplomaten de VS slechts met de grootste moeite overhalen om het NAVO-verdrag te ondertekenen, ondanks de zichtbaar oprukkende macht van Stalin in Centraal Europa.

In 1953 dreigde Secretary of State John F. Dulles met een ‘agonizing reappraisal’ van het vier jaar oude bondgenootschap als Europese bondgenoten de Europese Defensiegemeenschap (EDG) niet op Amerikaanse condities zouden accepteren (de EDG kwam er niet). Vijftien jaar later waren de European bezorgd dat de VS hun NAVO-lidmaatschap niet zouden verlengen. Dat was een van de redenen waarom Duitsland destijds een Europese nucleaire optie onder het non-proliferatieverdrag van 1968 bedong.

Europeanen moeten Washington wederom overtuigen dat de Alliantie en een democratisch Europa van vitaal, America First-belang zijn. Tijdens de Koude Oorlog vormden informele netwerken van financiers, industriëlen, journalisten en academici de trans-Atlantische band buiten de officiële diplomatieke kanalen. Invloedrijke Amerikanen vreesden dat het verlies van West-Europa zou leiden tot een algehele overwinning voor Moskou en het communisme. Of dat ook daadwerkelijk het geval zou zijn geweest, is onzeker, maar de strategische beïnvloeding van de Amerikaanse perceptie is cruciaal. Echter, het ontbreekt Europa nog aan een strategie om invloedrijke Amerikaanse (academische) debatten te beïnvloeden, en de revitalisering van publiek-private netwerken vereist hard werk.

De Atlantische Alliantie had oorspronkelijk een geïntegreerde strategie. De NAVO was voor militaire afschrikking, de OEES (de voorloper van de OESO) voor economische wederopbouw, en voor politiek-culturele oorlogsvoering waren er de samenwerkende inlichtingendiensten. In de strijd tegen communisme was een sterk politiek middenveld noodzakelijk. Een economische middenklasse kon zich ontwikkelen mede dankzij de Marshall-hulp en economische samenwerking via de OEES. De CIA steunde christendemocraten en sociaaldemocraten in de politieke Koude Oorlog tegen het Eurocommunisme.

Geen politieke strategie

De democratische golf van na 1989 is gekeerd en het ontbreekt de alliantie aan een succesvolle politieke strategie. Essentiële NAVO-bondgenoten, zoals Turkije en Polen, lijken niet meer op liberale democratieën. De huidige rechts-nationalistische partijen in Europa worden veelal gesteund door het Kremlin, terwijl ze zich moreel gesteund voelen door de Trump-administratie. Het is de vraag wat er gebeurt met de NAVO als de Atlantische Alliantie niet meer goed functioneert als bondgenootschap van democratieën.

Het democratische verval is problematisch. Politieke meningsverschillen binnen de Alliantie kunnen de militaire effectiviteit van de NAVO aantasten. Zo stapte Turkije recentelijk uit de geïntegreerde NAVO-luchtafweer met de aanschaf van Russische S-400 luchtdoelraketten. Ook de nucleaire afschrikking van de NAVO dreigt te worden ondermijnd. Het is namelijk legitiemer voor democratische landen om nucleaire risico’s te nemen voor democratische bondgenoten dan voor autocratieën die toevallig ook NAVO-lid zijn. Deze militair-strategische verzwakking van de NAVO ondermijnt de politieke zeggingskracht van de Alliantie.

De politieke eenheid van de Alliantie vereist ook een gezamenlijke economische benadering. De opkomst van anti-democratische bewegingen is verbonden met onvrede over de gevolgen van globalisering en vrijhandel, en het verval van de middenklasse. Bovendien moet het bondgenootschap zich meer richten op strategische economische belangen. Staatskapitalistische investeringen uit Rusland en China dreigen het Westen intern verder te verdelen. Ook is een technologisch-industriële strategie nodig om militair-strategisch overwicht te behouden.

In de huidige, gespannen Euro-Atlantische context zal een strategisch debat in de NAVO alleen maar leiden tot meer verdeeldheid en impasse. Daarom moeten de Europese hoofdsteden op de achtergrond een veel subtielere Atlantische strategie ontwikkelen, waarbij private en academische kanalen actief worden benut. En publiekelijk moet Trump begrijpen hoeveel hij kan verliezen door Europa te veronachtzamen en te bruuskeren. Het is in het vitale belang van Europa om de westerse democratische processen veilig te stellen tegen.

Elmar Hellendoorn is post-doctoral research fellow bij International Security Program van het Belfer Center van de Harvard Kennedy School.