Milo Rau: "Ik dacht dat België zo'n tolerant land was"

Hij liet kinderen opdraven in een voorstelling over Dutroux, ensceneerde de verdedigingsspeech van terrorist Anders Breivik en botste frontaal met de Russische autoriteiten met zijn stuk over de feministische punkband Pussy Riot. Het leverde Milo Rau labels op als 'rebels', 'revolutionair' en – zopas nog in cultuurtijdschrift Huck Magazine – 'de controversieelste theatermaker ter wereld'. 

Iets doet vermoeden dat Rau de titel als geuzennaam draagt. Het Huck Magazine-profiel prijkt immers prominent op de website van NTGent, waar de Zwitser recent de leiding overnam van de gecontesteerde Johan Simons.

Ook het openingsstuk voor NTG, Lam Gods, wordt evenmin een klassiek stuk, wel een tableau vivant waarin gewone mensen een moderne invulling geven aan de bijbelse figuren uit het beroemde werk van de gebroeders Van Eyck. Inclusief een vluchteling, een poetsvrouw, kinderen en Fatima Ezzarhouni, kersvers CD&V-politica en moeder van een gestorven Syrië-strijder, als de Maagd Maria. 

Jihadi's

Dat Rau een castingoproep plaatste om jihadi's ten tonele te voeren veroorzaakte meteen een schandaal. Ook de naakte Adam en Eva en videobeelden van een stervende vrouw en schapen die geslacht worden, maken de voorstelling nu al omstreden. Met internationale persbelangstelling, van The Guardian en Der Spiegel tot The New York Times, tot gevolg.  Al zit het feit dat zijn vorige werk steevast met lof en prijzen werd overladen daar wellicht ook voor iets tussen. 

"Bij mijn vorige stukken was het net hetzelfde: schandaal voor de start en nadien valt het mee. Ik ben het ondertussen gewoon", vertelt Rau, terwijl hij op recordtempo een spaghetti naar binnen werkt. De notoire perfectionist repeteert van 's ochtends tot 's avonds, om geen seconde te verliezen combineert hij interviews met eetpauzes, die hij "anders toch als verloren tijd beschouwt". 

Brengt al die aandacht extra druk met zich mee?

"Nee, eigenlijk niet."

Het lijkt erop dat u de controverse bewust opzoekt.

"Ik zoek het debat op. Kritiek opent het debat. Het is interessant om te kijken wie kritiek uit en waarom. 

"Toen we besloten om een naakte zwarte vrouw als Eva op de affiche te zetten, verwachtte ik wel felle reacties. Een witte man die een zwarte naakte vrouw opvoert voor publiciteit? Ik had mijn argumenten al netjes voorbereid. Ik had op zijn minst een debat over kolonialisme en exploitatie verwacht. Maar de reacties bleven vreemd genoeg uit. In pakweg Zürich of Berlijn was dat volgens mij wel anders geweest.

"Maar je hebt wel een verschil tussen cheap scandals en boeiende controverse."

Waar ligt de lijn?

"De kwestie rond de castingoproep voor ex-Syrië-strijders was een cheap schandaal."

Eerlijk: ging het om een stunt?

"Nee, die beroering had ik niet verwacht. Ik dacht dat België zo'n tolerant land was. Er wordt zo vaak over Syrië-strijders gesproken en geschreven. Voor mij was de parallel met de kruisvaarders van het Lam Gods en jihadi's vandaag gewoon zo duidelijk. Juridisch zag ik ook geen probleem: als ze iets hadden misdaan, zaten ze in de gevangenis en konden ze sowieso niet meedoen.

"Het probleem met controverse voor de start van het stuk is dat mensen erdoor afgeschrikt worden. Moslims hadden nadien zoiets van: ik doe niet mee, ik wil niet als 'de jihadist' gezien worden. Daarom ben ik zo blij met Fatima, die niet snel gechoqueerd is. 'Natuurlijk', antwoordde ze op de vraag of ze Maria wilde spelen, 'ik zie de parallel, zij had ook problemen met haar zoon'. 

Zou u het achteraf bekeken opnieuw doen?

"Het was een fout die ik nu niet meer zou maken. Nu ja, fout, er is wel een discussie uit voortgekomen."

U staat erom bekend taboes te tackelen in uw werk. Is het wachten op uw eerste stuk over #MeToo in de culturele sector?

"Voor mij persoonlijk gaan sommige van mijn stukken al over machtsrelaties. Bij la Reprise (over de moord op een homseksuele jongen, KVDP/LB) over machtsrelaties tussen professionelen en niet-professionele acteurs. Bij Five Easy Pieces (over Dutroux, KVDP/LB) over: wat doe je als je kinderen regisseert? Dan moet je daar nog meer over nadenken. Want kinderen kun je in theorie alles laten doen.

"Als regisseur kun je zeggen: we gaan iets totaal crazy doen en regels opleggen en daar steeds verder in gaan, tot grenzen steeds verder verlegd worden. De Jan Fabre-strategie, zeg maar."

Kwamen de getuigenissen over Fabre voor u als een verrassing?

"Over de getuigenissen over dingen die naast het werk plaatsvonden kan ik weinig zeggen, want ik weet niet wat er precies is gebeurd.

"Ik ken zijn werk en de man zelf maar een beetje. Als je objectief naar zijn werk kijkt, weet je wel dat hij bijna niet tot die resultaten kon komen zonder druk op spelers uit te oefenen. Hij gebruikt lichamen om zijn visie door te voeren. Want waarom zouden mensen dit uit zichzelf doen?

"Die werkwijze, de idee dat kunst enkel kan voortkomen uit een soort van psychologische terreur en misbruik, is volgens mij nauw verbonden met een vroegere generatie en moet je mee in dat licht bekijken. Maar dat uitgangspunt is voorbijgestreefd. Niemand is daar nog in geïnteresseerd."

Volgens theatermaakster Julie Cafmeyer zegt dit net iets over de foute manier waarop de culturele sector is georganiseerd. "Artiesten móéten zich wel onderdanig opstellen, omdat ze in een superkwetsbare positie zitten. En dat wordt misbruikt. Door heel de sector."

"In sommigen instituten zijn spelers en regisseurs te nauw verbonden, of het nu door een contract is, of omdat ze niet kunnen ontsnappen omdat de regisseur slachtoffers nodig heeft voor zijn psychoterreurstrategie. 'Als ik dit nu niet doe, heb ik morgen misschien een probleem.' In dat geval is de structuur rot."

Honderd choreografen hebben nu in een open brief in Rekto:Verso opgeroepen tot verandering.

"Ik zit nu in een leidinggevende en bevoorrechte positie, maar ik denk: als je iets wil veranderen, doe het dan gewoon, verniel die bestaande structuren. Zelf opereer ik niet graag in zo'n nauw verbonden structuur."

Maar als regisseur zit u toch in een machtspositie: hoe gaat u daar zelf mee om?

"Mensen zeggen me vaak dat ik niet echt als intendant overkom. Al zal ik ook soms roepen tijdens repetities. Ik wil perfectie, en daar komen soms harde gesprekken bij kijken. Toch als ik met professionele acteurs werk. 

"Maar als iemand uitlegt waarom ze iets niet willen doen, moet je niet pushen. In La Reprise zit een scène waarop iemand op een speler moet plassen en spuwen. Die laatste voelde zich er niet goed bij dat er op hem werd gespuwd. Ik vond dat een krachtig beeld, maar begreep hem. Dus werd er niet op, maar naast hem gespuwd. Wat hij oké vond."

Bij Lam Gods spelen sommige niet-professionele spelers naakt. Hoe zorgt u dat de grenzen daar duidelijk zijn?

"Ik leg de vrijheid bij hen. Wil je dit doen? Waarom wil je het doen? Eén koppel dat Adam en Eva speelt, heeft een beetje seks op het podium. Ze zijn een koppel in het echte leven en hebben zelf die choreografie gemaakt. Zij willen het doen, dus is het oké voor mij. 

"De sfeer bij ons is zeer sympathiek, iedereen doet enkel wat hij of zij wil, maar ik denk dat iedere regisseur dat wellicht van zichzelf vindt. Ik zeg dit soms tegen mijn vrouw: het zou ook kunnen dat iemand binnen vijf maanden, of vijf jaar, het zich anders herinnert en achteraf bekeken toch vindt dat ik hem of haar gepusht heb om naakt te spelen. En dat ze spijt hebben. Dat is mogelijk."

Schoon schip

Zachte stijl of niet: Raus aanstelling bij NTGent zorgde wel voor beroering. Hij maakte meteen schoon schip door het vast acteursensemble te ontbinden, verkondigde in zijn Manifest dat het huis voortaan een open stadstheater zou worden. Tabula Rasa. Ook het kunstwerk van Honoré d'O in NTGent moest baan ruimen. Het plafond van de inkomhal is nu goud geschilderd.

"In die zin was de controverse rond Lam Gods wel goed", zegt Rau. "Het maakte de dingen duidelijk: de tijd dat er Hamlet en Tsjechov werd opgevoerd is voorbij. Er gaat kritiek komen. Het zorgde ervoor dat mensen binnen NTGent zich met die verandering moesten identificeren. Daarom doet ook de poetsvrouw van NTGent mee in Lam Gods: iedereen in dit huis maakt deel uit van die verandering."

Niet iedereen binnen NTGent stond daar wellicht om te springen?

"Er was weinig weerstand. Ik vergelijk mijn moment van aankomst bij NTGent met 1945. The war was over. (Voor Milo Rau was NTGent zwaar intern verdeeld tussen het kamp van voormalig artistiek leider Johan Simons en ex-zakelijk leider Kurt Melens, een crisis die ook de pers haalde, KVDP/LB) Ze waren misschien niet klaar voor verandering, maar er was ook geen reden tot melancholie."

Hoe keek u voor uw komst naar NTGent?

"NTG was een typevoorbeeld van de klassieke problemen waar alle stadstheaters mee kampen."

Zijnde?

"Een te oud, te overwegend blank en bourgeois publiek; te weinig linken tussen het podium en de realiteit; te weinig naar buiten reiken en aantrekken van een ander soort spelers. Jonger, van een andere achtergrond ook.

"Klassieke theaters en grote huizen werken te top down: ze beslissen om Hamlet op te voeren en verdelen dan de rollen. Ik wil de structuur van de grond opbouwen."

Op het Theaterfestival haalde actrice Sara De Roo naar u uit omdat u het laatste vaste gezelschap ontbond: "de ambacht gaat verloren". 

"Daar zit een misverstand. Het ensemble was eentje van oudere allstars. Die hebben genoeg werk. Het zijn niet deze mensen die nood hebben aan vaste contracten. 

"Sara praat over beginnende acteurs en de nood aan diversiteit. Het zijn inderdaad die mensen die een instituut als deze nodig hebben, en wij moeten onze deuren voor hen openen. De paradox is: als je de contracten aan de sterren geeft – en je hebt die sterren nodig – dan is er geen ruimte meer voor de rest. Hetzelfde met de Honoré d'O: als je de inkomhal van je theater voor iedereen wil openstellen, dan kan je die niet voorbehouden voor één kunstenaar."

Deelt u de mening van collega Chokri Ben Chikha dat theatermakers in deze woelige tijden meer activisten moeten zijn?

"Deels. Ik maak l'art pour l'art, stukken die gewoon poëtisch zijn, zonder echte impact. Maar evengoed activistische werken, zoals The Congo Tribunal. Dan probeer ik de wereld niet enkel te reflecteren, maar ook echt te veranderen. Grote veranderingen, revoluties zelfs, ontspruiten vaak uit één kleine daad. Ik denk dat kunst wel degelijk iets of iemand kan veranderen. Als ik naar een tv-serie of film kijk, is dat voor mij ook anderhalf uur lang de realiteit. Je gelooft het."

Preekt u niet vooral voor eigen parochie in een stadstheater?

"Daarom proberen we nu ook meer buiten de muren te breken. Maar ik heb al geleerd dat mensen die willen veranderen zullen veranderen. En anderen niet.

Welke verandering hoopt u teweeg te brengen met Lam Gods?

"Dit is meer een collage, een omschrijving van hoe een podium er in mijn hoofd zou moeten uitzien. Ik wilde hiermee vooral de hand uitsteken, mensen uitnodigen van buitenaf.  Meer focussen op hun persoonlijke verhalen, en het via die weg ook over meer universele onderwerpen hebben. Is Eva, de eerste vrouw, zwart of wit? Is Adam een vluchteling? Wat betekent het om af te zien?

"Ik wou met dit stuk ook de tijd nemen om echt naar mensen hun verhalen te luisteren.  Alles moet tegenwoordig snel gaan in het theater. Niets beter dan schapen en kinderen op  een podium te zetten om terug de kunst van geduld te leren." (lacht)