2018 was voor de Nederlandse bestuurlijke elite een rampjaar

De Nederlandse bestuurlijke elite kwam afgelopen jaar hard in aanvaring met de maatschappelijke realiteit. Ceo’s, bestuurders en toezichthouders gingen op hun gezicht. Om te beginnen stond het jaar in het teken van het slepende gevecht over de afschaffing van de dividendbelasting. Het door Unilever-topman Paul Polman begeerde douceurtje van 2 miljard euro voor buitenlandse aandeelhouders groeide wegens massale volkswoede uit tot nachtmerrie. Het imago van een icoon van de BV Nederland lag aan gruzelementen.

De voormalige volksbank ING kwam ernstig in problemen toen de raad van commissarissen besloot topman Ralph Hamers een salarisverhoging van 50 procent te geven, een plannetje dat wegens voorspelbare ophef over graaiende bankiers schielijk moest worden ingetrokken. Vervolgens bleek de tijdens de kredietcrisis door de staat geredde systeembank een schikking van 775 miljoen euro te hebben getroffen met justitie vanwege witwaspraktijken.

En dan was 2018 ook nog het jaar van het opzichtig falen van het befaamde poldermodel. Leken werkgevers en werknemers na jaren van moeizaam onderhandelen eindelijk klaar voor een akkoord over de hervorming van het pensioenstelsel, durfde FNV-topman Han Busker na ruggespraak met de linkse partijen toch niet te tekenen. Daardoor blijven de pensioenen achter, hoewel bij de fondsen de miljarden binnenstromen, een blamage voor de polder in dit zowel voor miljoenen burgers als voor het kabinet-Rutte cruciale dossier.

De elite staat er dus gekleurd op. En zij lag al onder vuur, vanwege de inmiddels wereldwijd uitgebroken volksopstand tegen de elite. Gevoed door populisme van links en rechts, met als gemeenschappelijke noemer een vermeende tegenstelling tussen de brave burgers en een corrupte, hypocriete bovenlaag. Een tegenstelling die funest is voor het idee van het algemeen belang.

Groeiende tweedeling

Globalisering, nieuwe technologie en neoliberaal marktdenken hebben, zo is de bekende analyse, geleid tot toenemende ongelijkheid, massamigratie, stagnerende lonen en ontmantelde verzorgingsstaten. En daar kwam de financiële crisis nog overheen. Het gevolg, volgens de Franse geograaf Christophe Guilluy: een groeiende tweedeling tussen een succesvolle bovenlaag en een achterblijvende onderlaag, winnaars en verliezers. De woede en frustratie daarover richten zich vooral tegen de elites die het lieten gebeuren (en daarbij goed voor zichzelf zorgden). Dat resulteert in een brede vertrouwenscrisis die zich veelal niet uitkristalliseert rond economische thema’s, maar rond kwesties als migratie en nationale identiteit.

Ook in Nederland (vanouds een hightrust-society van consensus en harmonie) groeit de kloof tussen elite en samenleving. Het symbool daarvan werd het bezoek van een gezelschap ‘supercommissarissen’ half oktober aan premier Rutte in het Catshuis, kort nadat duidelijk was geworden dat de gehate afschaffing van de dividendbelasting niet doorging omdat Unilever toch niet naar Nederland kwam. Het gezelschap oudere heren (er was geen enkele vrouw bij) kwam in geblindeerde busjes naar de ambtswoning, vastgelegd door fotografen in de bosjes, wat het beeld gaf van een gapende kloof tussen de top van het bedrijfsleven en het volk. Premier Rutte riep de topbestuurders van het grote bedrijfsleven na afloop op meer in gesprek te gaan met de samenleving.

We hebben, zegt een ingewijde in zowel bedrijfsleven als politiek, gezien de maatschappelijke onvrede een ‘kantelpunt’ bereikt. Er is een grens aan hoeveel globalisering en marktdenken een samenleving kan verdragen. Het politiek-bestuurlijk systeem vertoont gaten en daar kunnen populisten op inspringen, met een goed verhaal op het juiste moment en op de juiste plaats. Het potentieel is er, voor populisten van links of rechts, of een combinatie van beiden. ‘Pim Fortuyn zat destijds virtueel op 46 zetels, dus het kan.’

De vraag is of de elite, het bedrijfsleven en de traditionele politiek in staat zijn het populisme te keren. Een voorwaarde lijkt te zijn dat zij zich meer rekenschap geven van de samenleving. Niet alleen beleid ‘beter uitleggen’, maar luisteren naar mensen, ‘echt verbinding maken’. Interesse tonen voor de onderkant, al wil die nu even niks meer weten van de bovenkant.

Angste voor reacties

De elite heeft, zoals SCP-directeur Kim Putters vorig jaar in de Volkskrant zei, ‘de morele plicht om te leiden’. Dat betekent normatief aansturen, het goede voorbeeld geven, richting geven aan grote veranderingsprocessen, in het algemeen belang en vanuit een visie op de toekomst van Nederland.

Helaas durven veel ceo’s en bestuurders zich net als politici amper nog uit te spreken over kwesties die moeilijk liggen bij de burger. De elite houdt zich gedeisd, uit angst voor reacties op sociale media. Alleen werkgeversclub VNO-NCW doet nog wel eens pogingen, zoals dit jaar over de dividendbelasting. ‘We hebben het wel heel vaak uit proberen te leggen, maar dat heeft niet voldoende tractie gekregen’, zei voorman Hans de Boer in De Telegraaf.

Mogelijk gebeurt dat wel met een nog belangrijker dossier, het klimaat. Het gepolder aan de klimaattafels van Ed Nijpels zit vast. Het bedrijfsleven beweegt niet genoeg, de milieubeweging dreigt met weglopen. Terwijl de noodzaak door te pakken (zie de klimaattop in Katowice) alleen maar toeneemt. Een nieuwe kans voor de elite om het voortouw te grijpen en de samenleving mee te nemen in de offers die klimaatbeleid vraagt. Als de elite weer faalt, krijgen we na het jaar van de geblindeerde busjes een jaar van gele hesjes.

Het turbulente jaar is ook terug te zien in de Volkskrant Top 200 van invloedrijkste Nederlanders, een onderzoeksproject dat de bestuurlijke elite in kaart brengt, de mensen die door hun functie of combinatie van functies invloed kunnen uitoefen op het beleid. Oud-D66-minister en AkzoNobel-topman Hans Wijers, die de lijst vier jaar aanvoerde, stopte als commissaris bij Shell en raakte als president-commissaris van ING in grote problemen door de recordschikking rond de witwasaffaire. Hij werd op het matje geroepen door minister Hoekstra van Financiën, waarop ING alsnog de tweede man offerde. De affaire kostte Wijers veel gezag.

Hij wordt als invloedrijkste Nederlander opgevolgd door de nummer 3 van vorig jaar, DSM-topman Feike Sijbesma. De nummer twee van vorig jaar, Unilever-topman Paul Polman, komt niet meer in de lijst voor. Polman, die premier Rutte bewoog tot de gehate afschaffing van de dividendbelasting, stopt bij Unilever. Hij nam afscheid met een geruchtmakend interview in het AD, waarin hij onder meer het ‘kleine denken’ in Nederland hekelde.

Het onderzoek werd uitgevoerd door Robin Dirker