Het Amazonewoud van Sebastiao Salgado

In zijn jonge jaren kreeg de bekroonde Frans-Braziliaanse fotograaf Sebastiao Salgado (81) weleens te horen dat hij met zijn profiel carrière zou kunnen maken in de financiële wereld. Geboren in de opkomende economie Brazilië ging hij na een doctoraat als landbouweconoom aanvankelijk aan de slag bij de International Coffee Organization in Londen. Om de koffiecultuur te diversifiëren bezocht hij de koffie-exporterende landen in Afrika, vaak samen met de Wereldbank.

Maar op een bepaald moment merkte Salgado dat hij meer plezier beleefde aan de foto's die hij op zijn trips maakte dan aan de economische rapporten die hij moest opstellen. 'Ik was helemaal verkocht toen mijn vrouw, een architecte en intussen mijn vaste scenografe, een Pentax kocht. Toen ik door de lens keek, werd mijn leven dooreengeschud. Ik ontdekte dat ik niet alleen alles waarvan ik hield kon transformeren tot een beeld, maar ook alles wat ik haatte. Dat verbaasde én choqueerde me.'

Toen zijn directeur hem vroeg om in Washington nauwer te gaan samenwerken met de Wereldbank, zei Salgado vlakaf dat hij fotograaf wilde worden. 'Je kan je zijn reactie allicht wel voorstellen', vertelt hij lachend. 'Hoe kon ik zo dom zijn om mijn kansen te verkwanselen? Ik zou het als jonge getalenteerde econoom uit Brazilië misschien ooit tot Braziliaans minister van Financiën kunnen schoppen.'

Het is maar de vraag of hij als econoom of minister dezelfde impact zou hebben gehad als met zijn foto’s, want die reisden de wereld rond en werden met prijzen overladen. Van 1979 tot 1994 was Salgado ook lid van het prestigieuze fotoagentschap Magnum, waarvoor hij sociaal geëngageerde reportages maakte. Daarna richtte hij met zijn vrouw Lélia Wanick Salgado het agentschap Amazonas Images op in Parijs, de stad waar hij intussen ruim een halve eeuw resideert.

Tijdens zijn carrière nam Salgado zijn publiek onder meer mee naar Braziliaanse goudmijnen, waar onbeschermde arbeiders als mieren in een nest probeerden te overleven, naar brandende olievelden in Koeweit ten tijde van de eerste Golfoorlog en naar de meest geïsoleerde plekken op de planeet. Dat project, ‘Genesis’, was de voorbode voor de expeditie van zijn leven die hem tot diep in het Amazonewoud zou leiden.

Het resulteerde in de succesexpo ‘Amazônia’, die na Sao Paulo, Parijs, Barcelona en Singapore in Brussel is neergestreken. De contrastrijke zwart-witfoto’s tonen de brute kracht van de natuur, die in het hart van het onbezoedelde regenwoud nog majestueus is. Door de focus op de inheemse bevolking geven ze aan die natuur ook een menselijk gezicht.

Solidariteit

Salgado's eerste ervaring met het Amazonewoud dateert van zo'n 40 jaar geleden. Hij dacht dat het moeilijk zou zijn om contact te leggen met de geïsoleerde bevolking, maar het bleek een verademing. 'Het verraste me hoeveel ik gemeen had met mensen die al honderden jaren ver weg van de moderne wereld leven, in balans met de natuur. Ik voelde me thuis, ook al spraken we niet dezelfde taal. Belangrijker was dat we dezelfde ideeën hadden over solidariteit en liefde.'

De tien inheemse volkeren die Salgado voor ‘Amazônia’ portretteerde, koos hij niet zelf. Ze werden aangebracht door de Fundaçao Nacional do Índio (Funai), de Braziliaanse overheidsdienst die erop toeziet dat contacten met Amazonevolkeren respectvol en veilig verlopen. In het hele gebied leven zo’n 300 volkeren. Rekening houdend met hun gevoeligheden en Salgado's timing stelde Funai een lijst op.

'Nadat de stammen hadden toegestemd, begon het organiseren. We moesten niet alleen fotomateriaal meenemen, maar ook eten, want Funai staat niet toe dat bezoekers eten uit de jungle halen. Een gemiddelde expeditie telde 15 teamleden, onder wie een antropoloog, vertalers en mensen die weten hoe in de jungle te overleven. De meeste expedities gebeurden per boot, sommige duurden tot 45 dagen.'

Om het woeste landschap in bergachtige gebieden vast te leggen mocht Salgado legerhelikopters gebruiken. Vastgeklonken aan een kabel maakte hij vanuit de open deur foto's waarmee hij de aandacht wil vestigen op het belang van het Amazonegebied als waterreservoir en als long van de planeet. Het zijn de indrukwekkendste beelden van de ruim 200 foto’s die op de expo in Brussel te zien zijn. De enscenering, met grootformaten opgehangen aan het plafond van een verduisterde ruimte, benadrukt de lijfelijke ervaring.

'Ik kan echt niets aan het toeval overlaten', zegt hij. 'Ik heb jaren van mijn leven besteed om deze foto’s te mogen en te kunnen maken. Dan wil ik dat ze perfect belicht zijn. Er is niet veel kleur in de Amazone. Alles is er groen. Op de rivieren na. Die zijn zwart. Al die lagen groen worden bij mij zwart-wittinten. Ik heb lang moeten zoeken naar de film met het beste dieptecontrast en heb veel tijd in de donkere kamer doorgebracht om de details goed te krijgen.'

Westerse blik

De voorbije jaren klonk hier en daar de kritiek dat Salgado de inheemse volkeren te veel met een westerse blik benadert. Daar heeft hij begrip voor en de expo doet alle moeite om te duiden dat de fotograaf en de volkeren op dezelfde golflengte zitten: die van de planeet. 'Ik wil de ecologische beweging rond het Amazonewoud en zijn bewoners mee gestalte geven, maar ik ben er zelf niet van afkomstig. Ik kan de mensen die er wonen dus niet met hun blik bekijken. Maar als Braziliaan sta ik wel dichterbij dan een Belg. Ik ben geboren met het woud in mijn hoofd.'

Een jongere generatie, onder wie antropologen van inheemse afkomst, blijft kritisch voor de manier waarop Salgado met name jonge naakte vrouwen 'exposeert en exotiseert’. 'Maar ik stel hun naaktheid helemaal niet tentoon! Ze zíjn naakt. Als ik hen zou aankleden, zou ik veranderen wie ze zijn. Dan zou ik hetzelfde doen als de christelijke missionarissen in de 18de eeuw', countert Salgado. 'Ze vinden het trouwens grappig om zichzelf op foto terug te zien. Ik laat mijn beelden altijd achter in de dichtstbijzijnde Funai-post, waar ze dan opvallend vaak langslopen om hun foto’s opnieuw te bekijken.'

Salgado is blij dat hij zijn project op tijd heeft kunnen afronden. 'Tijdens het regime van de extreemrechtse president Jair Bolsonaro zou dit avontuur niet mogelijk zijn geweest. Ik heb gefotografeerd tot hij in 2019 aan de macht kwam. Gelukkig gaat het beter sinds president Lula da Silva in 2023 overnam. Zijn ideeën over ecologie zijn vergelijkbaar met de mijne. Maar het zal altijd een strijd blijven om de Amazone te beschermen, of je nu kunstenaar, econoom of politicus bent.'

‘Amazônia’ loopt tot 11 november in Tour & Taxis in Brussel. expo-amazonia.com