‘Als de nieuwe president niet zorgt dat de bevolking zich gehoord voelt, zal de breuk alleen maar toenemen’

Iran is in schok door het plotselinge overlijden van president Ebrahim Raisi en de minister van Buitenlandse Zaken. Ayatollah Ali Khamenei, de belangrijkste leider van Iran, heeft vijf dagen van nationale rouw afgekondigd.

Onder de bevolking zijn de reacties op de dood van de president divers, zegt professor Peyman Jafari, die als Nederlandse Iran-expert doceert in de VS. Conservatief Iran is in rouw. “Raisi hield religieuze instellingen en conservatieve wetten in de samenleving in ere. Hij was daar echt een vaandeldrager van, met name als het ging om de verplichte hoofddoek.”

“Maar een groot deel van de bevolking kan niet rouwen om deze president”, vervolgt Jafari. De president wordt gezien als verantwoordelijke voor de bloedige repressie van de ‘Women, Life, Freedom’-protesten van 2022 en was daarnaast betrokken bij mensenrechtenschendingen in de jaren tachtig. “Bovendien heeft hij zijn politieke beloftes niet waargemaakt. Zo zou hij armoede bestrijden. Dat is alleen maar erger geworden.”

De ayatollah heeft gezegd dat Iran zich geen zorgen hoeft te maken, dat het werk niet stil zal liggen. Is dat zo?

“Op korte termijn zal de machtsovergang soepel gaan. Volgens de Iraanse grondwet wordt de vicepresident nu president en binnen vijftig dagen zijn er verkiezingen. Dit is vooral een signaal vanuit de opperste leider richting binnenlandse en buitenlandse tegenstanders: dat zij geen gebruik kunnen maken van mogelijke instabiliteit van het land.

“Op lange termijn denk ik dat de machtswissel wel gevolgen heeft. Iran kampt met twee crises de afgelopen jaren. De eerste is een legitimiteitscrisis: steeds minder mensen hebben vertrouwen in het politieke systeem, wat leidt tot onbehagen en onrust. De tweede crisis is een bekwaamheidscrisis: het land wordt slecht bestuurd omdat mensen op basis van ideologische loyaliteit aan de macht komen. President Raisi is een goed voorbeeld: hij was loyaal, maar vriend en vijand waren het erover eens dat hij geen bekwaam politicus was. Het wordt moeilijk om de juiste mensen te vinden. Vooral omdat capabele mensen, zoals gematigde en hervormingsgezinde politici, opzijgeschoven zijn.”

Kunnen deze gebeurtenissen leiden tot een machtsstrijd binnen de politieke fracties van Iran?

“Nee, hun rol is al verzwakt. De Raad van Hoeders in Iran bepaalt wie aan de verkiezingen mag deelnemen en sluit dissidente politici uit. Dit leidt tot een samenhangende, maar conservatieve politieke elite die de link met de bevolking kwijt is. Maar door de verzwakking van het politieke systeem wordt de macht van de militairen in Iran - de Revolutionaire Garde - wel steeds groter. Het is de vraag of deze ontwikkeling doorzet en wat voor consequenties dat gaat hebben.”

Wat voor gevolgen heeft het wegvallen van deze twee leiders voor de buitenlandpolitiek van Iran?

“Wat dat betreft hoeven we geen grote wijzigingen te verwachten. Het buitenlandbeleid van Iran wordt in hoofdlijnen uitgezet door de opperste leider en uitgevoerd door de Veiligheidsraad van Iran, waarin onder andere leden van de Revolutionaire Garde, de president en de minister van Buitenlandse Zaken zetelen. Hoewel de laatste twee een rol spelen, is hun invloed beperkt.”

Ook niet als we kijken naar de nucleaire deal, waarin president Raisi toch een leidende rol speelde?

“De nucleaire deal is een van de hoofdpijndossiers van deze president geweest. Toen president Trump in 2018 uit het nucleaire akkoord stapte (dat in 2015 gesloten werd, AB), koos Raisi ervoor om dit akkoord steeds minder na te leven, in een poging om druk te zetten richting de VS om zo sancties te verlichten.

“De hoop was dat Iran en het Westen door dit akkoord nader tot elkaar zouden komen. Dat is niet gebeurd. Meer nog: onder Raisi ging Iran steeds nauwer samenwerken met Rusland en China. Ook steunde hij Irans bondgenoten in de regio: de Iraakse militaire milities en de Houthi’s in Jemen. Dat alles leidt tot conflicten met het Westen, maar ik verwacht dat deze lijn zal worden doorgezet. Dat leidt tot structurele veranderingen op het wereldtoneel.”

Vicepresident Mohammad Mokhber is nu naar voren geschoven als tijdelijk president. Hoe groot is de kans dat hij Raisi opvolgt?

“Op dit moment acht ik die kans klein. Ja, Mokhber is een loyaal persoon die zijn sporen heeft verdiend. Hij komt uit de conservatieve vleugel en heeft het vertrouwen van het politieke systeem. Maar hij is meer een bureaucraat dan een charismatische politicus. Tenzij hij zich in vijftig dagen kan ontpoppen tot iemand die de bevolking weet aan te spreken en coalities kan sluiten.”

Wat is de grootste uitdaging die de nieuwe president op zijn bord krijgt?

“De breuk met de bevolking herstellen. Dat omvat zowel economisch beleid – de armoede is toegenomen en inflatie is buitengewoon hoog – als het invoeren van politieke vrijheden en het aanpakken van sociaal-culturele kwesties, zoals de verplichte hoofddoek. Als de nieuwe president niet zorgt dat de bevolking zich gehoord voelt, zal de breuk alleen maar toenemen.

“Hervormingen in Iran zie ik niet snel gebeuren. Daar speelt buitenlandpolitiek een hele grote rol in. Op momenten dat conflicten met het buitenland toenemen, is de veiligheidsdreiging zo groot bij de politieke elite dat ze geen hervormingen durven riskeren. Ze zijn bang dat buitenlandse machten daarvan profiteren door onvrede in Iran te mobiliseren.”