DIA Images/ABACA

Na de horror van de beruchte Sednayagevangenis in Syrië: hoe in elk van ons een mogelijke folteraar schuilt

In elk van ons schuilt een mogelijke folteraar. Dat zegt historicus en criminoloog Christophe Busch naar aanleiding van nieuwe onthullingen over de Sednaya-gevangenis in Syrië waar het regime van Bashar al-Assad duizenden tegenstanders opsloot, martelde en vermoordde. "In een bepaalde context is iedereen in staat tot vreselijke dingen."    

De beelden en getuigenissen uit de Sednaya-gevangenis gaan door merg en been. Onze buitenlandjournalist Jens Franssen noemde "het menselijk slachthuis" niet voor niets "één van de ergste plekken op aarde".

Toch kan deze horror in principe overal plaatsvinden, en door iedereen gepleegd worden. Dat is de conclusie van criminoloog Christophe Busch die al jarenlang onderzoek doet naar collectief geweld. 

BEKIJK - "Middeleeuwse taferelen" wanneer de deuren van de Sednayagevangenis opengaan (Terzake, 9 december 2024)

De demon in de ander

Dat mensen tot de gruwelijkste dingen in staat zijn, is op zich geen nieuws. De manier waarop we naar die gruweldaden zijn gaan kijken, is in de loop der jaren wel veranderd. "Vroeger probeerden we dit te verklaren door te gaan kijken naar het individu. We gingen op zoek naar persoonlijkheidskenmerken die konden verklaren waarom iemand dergelijke gruweldaden stelde," aldus Busch.

Door deze mensen kenmerken toe te schrijven als "demonisch" creëren we een afstand die impliceert dat wij "anders" zijn. Maar daar slaan we de bal mis, zegt Busch.

Na decennia van onderzoek is duidelijk dat we de verklaring niet bij het individu moeten zoeken, maar moeten kijken naar het radicaliseringsproces. "We moeten ons afvragen hoe het denken, de emoties en het handelingskader van mensen zo kunnen afglijden. En dat is altijd een heel proces."

"Een dictatoriaal regime kan je denkkader en wereldbeeld enorm beïnvloeden. Geen enkele Syrische gevangenisbewaker zal gereageerd hebben op een vacature voor "folteraar", maar toch zijn ze afgegleden." Dat komt volgens Busch door "klassieke sociale leerprocessen".  

BEKIJK - Stille getuige van de gruwel: "Mohammed verloor zijn spraak na 11 jaar foltering in Sednaya-gevangenis" (Het journaal, 13 december 2024):

Huisvaders en folteraars

Eén van de dingen die van een gewone huisvader een gruwelijke folteraar kunnen maken, is een aangepraat vijandbeeld. "Je krijgt te horen dat de mensen die je moet bewaken, vijanden zijn van de staat tegen wie hard moet worden opgetreden."

"Als dat niet gebeurt, dreig je zelf het slachtoffer te worden. De angst die je op die manier wordt ingelepeld, zorgt ervoor dat je stapje per stapje erger destructief gedrag kan gaan stellen," aldus Busch. Andere factoren die meespelen zijn camaraderie en conformiteitsdruk - als alle andere bewakers mensen folteren, ga je sneller mee - maar ook het gevoel te moeten gehoorzamen en het heersende denkkader.

Sommige mensen veranderen in enkele weken in een beul. In Syrië gingen er jaren overheen. Dan ontstaat er echte horror.

Christophe Busch, criminoloog en historicus

"Al die ingrediënten interageren met elkaar en ontluiken het destructief potentieel in elke mens", zegt Busch. "Dat kan snel gaan: sommige mensen veranderen in enkele weken tijd in een beul. In Syrië zijn er jaren over gegaan. Dan ontstaat echte horror. En het kan zelfs zo ver gaan, dat je niet eens meer doorhebt dat je verantwoordelijkheid draagt."

Befehl ist Befehl

"In historische bronnen zijn daar tal van voorbeelden van. Eén ervan is het verhaal van een adjudant van een kampcommandant in Auschwitz. Die man is na de oorlog twee keer veroordeeld, maar bleef volhouden dat hij twee keer gestraft geweest is voor iets waar hij geen verantwoordelijkheid voor droeg."

"Deze man had echt het idee dat hij geen keuze meer had: bevel is immers bevel. Uiteraard is er iets in je dat zegt dat je verkeerd bezig bent, maar dat kan geneutraliseerd worden. Je krijgt dan bijvoorbeeld te horen dat geweld in deze context wel gelegitimeerd is." Hoewel niemand ontslagen wordt van zijn verantwoordelijkheid, zijn er volgens Busch wel gradaties van verantwoordelijkheid. 

Onder een dictatoriaal regime kan een hele samenleving afglijden

Collectief geweld heeft altijd bevelhebbers en uitvoerders, maar het gaat veel breder dan dat. "Er zijn de architecten van het geweld, zij bouwen de gevangenissen of technische installaties. Er zijn de administrateurs van het geweld, zij doen het bureauwerk, verspreiden inlichtingen en maken lijsten op. Daderschap gaat heel breed. Onder een dictatoriaal regime kan een hele samenleving afglijden."

Niet iedereen in zo'n afgegleden samenleving treft evenveel verantwoordelijkheid. "Er wordt een onderscheid gemaakt tussen misdaden uit eigen initiatief en misdaden uit gehoorzaamheid. De eerste categorie mensen zijn zij die een drijvende kracht achter het geweld zijn. Het spreekt voor zich dat zij een zwaardere verantwoordelijkheid dragen dan zij die misdaden pleegden uit gehoorzaamheid. Die groep mensen heeft onmiskenbaar ook geweld gepleegd, maar is eerder een radartje in een groter geheel. Maar uiteraard blijven zij ook verantwoordelijk voor het geweld waaraan ze hebben bijgedragen."

Volgens Busch is het goed om in te zien dat het kwaad in elk van ons schuilt. "We zien vaak het kwaad als een potentialiteit in de ander. Als we lessen willen trekken uit het verleden is het raadzaam om te gaan kijken waar het kwaad in onszelf schuilt."

BELUISTER - Christophe Busch in 'Zijn er nog vragen?'

Meer lezen? De duivel in elk van ons van Christophe Busch is uitgegeven bij Borgerhoff & Lamberigts

Meest gelezen