Luister naar

Mkz of niet? Kootwijkerbroek wacht al achttien jaar op uitspraak

Nieuws
Hoe betrouwbaar was de overheid toen ze in 2001 besloot 60.000 dieren te ruimen op 247 bedrijven in Kootwijkerbroek? De rijksoverheid en veehouders voeren daar inmiddels achttien jaar strijd over. Uiterlijk 6 augustus beslist de rechter. Mits er niet wéér uitstel volgt.
Hans-Lukas Zuurman Hans-Lukas Zuurman
zaterdag 18 mei 2019 om 19:29
Boze veehouders in Kootwijkerbroek blokkeerden in 2001 de wegen in Kootwijkerbroek en kwamen tegenover de Mobiele Eenheid te staan.
Boze veehouders in Kootwijkerbroek blokkeerden in 2001 de wegen in Kootwijkerbroek en kwamen tegenover de Mobiele Eenheid te staan. Jerry Lampen

Den Haag

‘Achtduizend uur.’ Lau Jansen van Stichting Onderzoek MKZ Crisis Kootwijkerbroek merkt het nuchter op. Zoveel tijd heeft hij met zijn medebestuursleden inmiddels besteed aan de vraag hoe een kalf op 28 maart 2001 besmet kon worden verklaard met mond-en-klauwzeer (mkz). Het ging om een dier van boer Teunissen in Kootwijkerbroek. Onderzoek van een bloedmonster bij het Instituut voor Dierhouderij en Diergezondheid, kortweg ID Lelystad, wees uit dat het om de besmettelijke virusziekte mkz ging. De diagnose zette het orthodox-christelijke Veluwse dorp en omgeving destijds op zijn kop. Het betekende immers dat andere bedrijven binnen een straal van twee kilometer van het bedrijf van Teunissen geruimd zouden moeten worden. Al snel rees er twijfel over de vraag of de diagnose wel juist was. Er waren namelijk geen klinische verschijnselen van mkz waargenomen door dierenarts Jim Bakker, die voor de zekerheid de mkz-alarmlijn van het ministerie had gebeld. De diagnose paste niet in het klassieke ziektebeeld, dat gepaard gaat met blaren en hoge koorts, en snelle verspreiding door een stal.

economische schade

Het was de tijd waarin mkz Groot-Brittannië en andere Europese landen trof. Europese regels verplichtten overheden bedrijven te ruimen om verspreiding tegen te gaan. Zo kon de economische schade beperkt blijven. Toenmalig landbouwminister Laurens Jan Brinkhorst liet weten niet te twijfelen aan de diagnose van het geaccrediteerde laboratorium in Lelystad. Hij besloot op 247 bedrijven 60.000 dieren preventief te laten ruimen. Het leidde tot een volksopstand in het dorp, dat veranderde in een vesting. Ruimingsploegen werd de toegang tot bedrijven ontzegd. De Mobiele Eenheid moest de orde herstellen. De onvrede van de Kootwijkerbroekers wuifde Brinkhorst destijds in een interview in de Barneveldse Krant weg. ‘Zolang Onze Lieve Heer zelf niet gesproken heeft, is er kennelijk geen mkz. Ik denk dat men daarop nog lang zal kunnen wachten’, sprak hij. Het was olie op het vuur in de gelovige gemeenschap in de gemeente Barneveld. Voor Jansen, christen en als inwoner van Kootwijkerbroek nauw betrokken bij het wel en wee van de boeren, was die uitspraak mede aanleiding tot het oprichten van Stichting Onderzoek MKZ Crisis Kootwijkerbroek met andere zakenmensen. Doel: met feitenonderzoek geruimde veehouders ondersteunen, onder andere in hun beklag bij zowel de rechtbank, de Raad van State als het Europese Hof van Justitie. De veehouders klopten ook aan bij het College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb), de hoogste bestuursrechter in Nederland op het gebied van economisch bestuursrecht. Jarenlang was er getouwtrek om informatie los te krijgen bij het ministerie. In 2008 gaf het CBb de overheid een stevige tik op de vingers. Het ministerie moest van de rechter de Kootwijkerbroekers inzicht bieden in de onderbouwing van de diagnose en de oorspronkelijke dossiers van ID Lelystad. Vanaf dat moment kantelde het beeld. ‘We zijn jarenlang uitgemaakt voor minkukels, maar inmiddels zeggen hoogleraren hetzelfde als wij.’

Sinds 2001 vochten tientallen veehouders de rechtmatigheid van het ruimen van hun bedrijven aan. Een handjevol is na al die jaren overgebleven. De zaak van veehouder Gert Jan Dokter c.s. is het verst gevorderd bij het CBb. Hun advocaat Jacques Sluysmans benadrukte vorige week in een laatste zitting bij het CBb dat het hun niet gaat om financiële genoegdoening, maar ‘om erkenning van sterk gevoeld onrecht over ingrijpende, te haastig uitgevoerde ruimingen, zonder voldoende overtuigende grondslag’. Anno 2019 draait de juridisch afgepelde discussie over de mkz-diagnose om de waarde van testen op twee monsters van een kalf van boer Teunissen. En dan vooral: hoe die uitgevoerd zijn. Eén positief bloedmonster lag ten grondslag aan het ruimingsbesluit, het andere – eveneens positief bevonden monster – werd later opgevoerd als ondersteunend bewijs. Een contra-expertise op het monstermateriaal van destijds is niet meer mogelijk.

Het CBb bepaalde in maart 2016 dat er een punt gezet moest worden. Dat gebeurde door drie onafhankelijke deskundigen nog eens goed naar alle documenten in de mkz-zaak te laten kijken. Om geen discussie te krijgen over de betrouwbaarheid, mochten de partijen elk een onafhankelijke deskundige voordragen bij het CBb. De rijksoverheid opperde viroloog Ab Osterhaus, de veehouders kozen voor arts-microbioloog Ann Vossen. Die twee door het CBb geselecteerde deskundigen kozen samen een derde onderzoeker, hoogleraar medische microbiologie Bert Niesters.

Hun ‘eensgezinde en gezamenlijke’ bevindingen leveren best wat vragen op over de gang van zaken bij ID Lelystad ten tijde van de mkz-crisis rond Kootwijkerbroek, bevestigt Osterhaus. ‘Maar als je een virus in het laboratorium aantoont, moet het ergens vandaan komen, daar ontkom je niet aan. Het is vreemd dat een mkz-uitbraak ter plaatse nadien is uitgebleven. Dat er geen klinische en epidemiologische gevolgen waren, strookt niet met de bevindingen in het lab. Theoretisch gezien zou je echter het eerste geval van mkz te pakken gehad kunnen hebben.’

Na achttien jaar is een exacte reconstructie moeilijk, zegt hij. ‘De monsters zijn er niet meer en de documentatie is niet altijd compleet. En wat moet een overheid doen als je van een geaccrediteerd lab een positieve uitslag krijgt? Dan kun je niets anders doen dan laten ruimen.’

Het laboratorium stond te boek als betrouwbaar en werkend volgens internationale en getoetste standaarden. ‘We hebben gekeken in hoeverre volgens de regels van de accreditatie is gewerkt’, vertelt Osterhaus. ‘Daarin hebben we zo’n tien afwijkingen gevonden.’ Het ging in hun onderzoek onder meer over de mogelijkheid dat daardoor kruisbesmettingen of verwisseling van monsters zouden hebben kunnen plaatsvinden. Ook namen ze gebruikte testmethodes onder de loep, die destijds nog experimenteel waren. ‘Die kun je feitelijk nog niet bij de bewijsvoering gebruiken. Ze moeten later ook te verifiëren zijn. Dat bleek later niet mogelijk door het ontbreken van opgeslagen monsters.’

afwijking

De hamvraag: hebben die afwijkingen geleid tot een mogelijk vals-positieve uitslag? ‘Wij kunnen daar geen keihard ja of nee op zeggen’, zegt Osterhaus, wijzend op de beperkte omvang van de gegevens. Ook het CBb informeerde naar de mate van waarschijnlijkheid van een verkeerde uitslag. ‘Wij hebben alleen per afwijking benoemd wat niet geheel uitgevoerd is zoals het moest en wat daarvan de mogelijke gevolgen konden zijn.’

De bal ligt volgens Osterhaus nu bij het CBb om te bepalen of een optelsom van afwijkingen tot een verkeerde diagnose kan hebben geleid. ‘Het is in het lab in elk geval niet altijd geheel volgens de regelen van de kunst gegaan. Voor een wetenschappelijke publicatie zou het niet voldoende zijn geweest, maar dat was niet de vraag.’ Volgens Osterhaus is het belangrijk dat er snel een definitief oordeel komt over de kwestie. ‘Het is heel emotioneel geweest. De kwestie leert ons om in de toekomst sneller tot een definitief oordeel te komen.’

vier fasen

Lau Jansen heeft vertrouwen in het CBb: ‘De rechters hebben zich zeer goed en deugdelijk ingelezen’, zo merkte hij tijdens de laatste zitting. De bevindingen van Osterhaus en zijn twee collega’s vond hij kritisch tegenover het ministerie. ‘Dat er geen second opinion mogelijk was, rekenen ze hun zwaar aan. Het is voor ons glashelder: ook zij vinden het onwaarschijnlijk dat er mkz is geweest. De besmetting moet in het lab hebben gezeten. Die zweem van onzorgvuldigheid van werken in het lab die opduikt, blijft hangen.’

Om een eindoordeel te kunnen vellen, weegt het CBb vier fasen, legt Jansen uit. Stap 1 is dat je ervan uitgaat dat een geaccrediteerd lab ook geaccrediteerd werkt. ‘Je moet een rijbewijs hebben, zeg maar.’ Stap 2 is dat boeren moeten aantonen dat het lab afweek van regels. ‘Dat hebben wij uitvoerig gedaan en dat wordt nu weer bevestigd. In de verkeersvergelijking: je hebt dus een rijbewijs, je kent de verkeersregels, maar daar ben je van afgeweken.’

Vervolgens is er stap 3: ‘Daarin moeten boeren aannemelijk kunnen maken dat afwijken van de normen in het lab heeft kunnen leiden tot een positieve uitslag. Vergelijk het met een ernstig ongeval dat plaatsheeft. De vraag is dan: heeft de veroorzaker zich aan die regels gehouden? Of is het ongeval veroorzaakt doordat hij zich niet aan de regels hield?’ Stap 4: ‘Als je hebt vastgesteld dat de normen niet zijn nageleefd, kan dan nog contrabewijs worden geleverd? Hebben de bevindingen in het lab dan met zekerheid toch geleid tot een terechte positieve diagnose? Op dat moment slaat de bewijslast om: het ministerie moet dan bewijzen dat dat wél zo was. We bevinden ons op dit moment in de switch van stap 3 naar 4’, concludeert Jansen.

tegenspel

Tijdens de zitting waren de hoofdrolspelers van destijds – ambtenaren van het ministerie en laboranten van ID Lelystad – afwezig, zegt Jansen. ‘De landsadvocaat speelde een tegenspel met de moed der wanhoop. En bleef maar standpunten herhalen. Het werd een beetje een vertoning. Als drie zeer gerespecteerde wetenschappers zeggen: “Het klopt niet” en als jonge advocaat zeg je: “Het klopt wel”, dan is dat – om onze koningin te citeren – wel een beetje dom.’ Volgens Jansen heeft achttien jaar strijd voeren de overheid op scherp gezet: ‘Als je doldwaze acties onderneemt als in 2001, moet je grondslag 100 procent kloppen. Ik heb het idee dat de overheid wat zorgvuldiger is geworden. Je kunt het niet meten, maar ik bespeur het wel. Vergeleken met vroeger, laten bedrijven nu ook gemakkelijker protocollen voor een test zien.’

Woordvoerder Celeste de Wit van het CBb laat weten dat uiterlijk 6 augustus een finaal besluit valt. ‘Er moet een goede uitspraak komen, die voor iedereen helder is’, meldt zij. Dat de kwestie zo veel tijd kost, komt volgens haar door tussentijds gevraagd advies van het CBb aan het Europese Hof van Justitie en het feit dat het ministerie van Landbouw bijna drie jaar nodig had om te reageren op een tussentijds besluit van het CBb in 2009. Ook heeft de inzet en zoektocht naar deskundigen tijd gekost. Het ministerie van Landbouw wil desgevraagd niet inhoudelijk reageren. ‘Wij wachten de uitspraak van de rechter af’, aldus woordvoerder Daniëlle Cardozo. In een eerdere zitting was al eens gebleken dat de rijksoverheid de afwijkingen niet ontkent, maar die zouden volgens de overheid onmogelijk tot een andere uitslag – er is mkz – hebben kunnen leiden. <

Mail de redactie
Mail de redactie
Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt.
Agenten met machinegeweren bewaken de Dom in Keulen rond Kerst en Nieuwjaar na de ontdekking van aanslagplannen van ISIS-Khorasan.

ISIS heeft Europa nog steeds in het vizier voor aanslagen als die in Rusland

In heel Europa zijn veiligheidsdiensten in staat van paraatheid. Want de aanslag in Moskou was niet het enige plan van ISIS. Het heeft Europa weer stevig in het vizier, te beginnen met kerken.

‘Je kunt aan je vlucht een CO2-uitstootcijfer hangen, maar wat zijn de precieze gevolgen dan?'

Waarom we toch blijven vliegen ondanks schaamte. 'Zet op een rij wat je belangrijkste waarden zijn'

Vliegschaamte blijft een dingetje, van de 18 tot 65-jarigen heeft 1 op de 5 er last van. Waarom blijven we vliegen, terwijl we weten dat het het klimaat fors schaadt?

De brug over het Noordhollandsch Kanaal bij Purmerend ligt midden in de A7, en is verreweg de belangrijkste verkeersader in het gebied.

Motorambulances en speedpedelecs om de file te omzeilen: de brug over de A7 wordt verbouwd

De verkeersoverlast in Noord-Holland zal gigantisch zijn zodra Rijkswaterstaat begint met de versteviging van een brug, midden in de A7. Artsen en verpleegkundigen maken zich zorgen over de gevolgen voor de spoedzorg.

Boerenprotest dinsdagmorgen in Brussel.

EU-landen komen boeren ongekend snel tegemoet, GroenLinks spreekt van 'symboolpolitiek'

De EU-landen zijn akkoord met een serie maatregelen die tegemoetkomen aan de protesten van boeren. De milieueisen om EU-landbouwsubsidies te krijgen worden versoepeld, kleinere landbouwbedrijven worden helemaal niet meer gecontroleerd.

Het gezin Laan, met rechtsboven Henk-Willem en daaronder zijn gehandicapte zoon Joas pleit voor betere toiletvoorzieningen voor mensen als Joas. ‘We hopen dat het balletje nu snel verder gaat rollen.’

Waar verschoon je onderweg een ernstig gehandicapt kind? 'Soms moet het in de bosjes'

Naar de wc gaan tijdens een dagje uit levert kinderen en volwassenen met een ernstige beperking veel gedoe op. Ze hebben vaak een ruimte nodig waarin ze liggend verschoond kunnen worden. Maar die zijn er nauwelijks.

Anniek Pheiher leidt een trainingssessie voor activistische beleggers bij The Field in Leiden.

Klimaatactivistische beleggers trainen voor de confrontatie met CEO's: 'Ik wil ja of nee horen'

In de aanloop naar het aandeelhoudersseizoen stoomt Milieudefensie honderden klimaatactivisten klaar om een duurzamer beleid af te dwingen bij bedrijven. Actrice Anniek Pheifer traint de activistische beleggers.