De Neanderthaler was niet stompzinnig: ze maakten grotkunst, ver voor de moderne mens Europa bereikte

Meer dan 64.000 jaar geleden tekende een Neanderthaler diep in een grot in Noord-Spanje met rood pigment iets bijzonders op de wand: een soort ladder van vakjes en lijnen. Bewijs dat de ooit stompzinnig geachte Neanderthalers niet wezenlijk anders dachten dan wij, schrijft een internationaal wetenschapsteam vrijdag in twee vakartikelen in Science en Science Advances.

Een sensationele en diepzinnige ontdekking, vindt onder meer archeoloog Marie Soressi (Universiteit Leiden). "Het blijkt onmogelijk om onderscheid te maken tussen de vroege moderne mens en oudere mensachtigen. Dat rekt ons begrip op van wat het betekent om mens te zijn. We maken echt deel uit van het grotere geheel, zijn onderdeel van de natuur", zegt ze.

Kwaad daglicht

De rotstekening, in de grot La Pasiega in de regio Cantabrië, staat niet op zichzelf. Om de 'ladder' heen staan stippen en vlekken, en in twee andere Spaanse grotten blijken een handomtrek en een aantal rood geverfde druipstenen eveneens afkomstig uit de tijd van de Neanderthalers. In weer een andere grot, aan de Zuid-Spaanse kust, blijkt een reeks beschilderde, doorboorde schelpen zelfs 115 duizend jaar oud. Dat is 70 duizend jaar eerder dan er moderne mensen rondliepen in Europa, en ouder nog dan de vroegst bekende sierschelpen uit Afrika.

"Neanderthalers hebben altijd in een kwaad daglicht gestaan. De naam die men oorspronkelijk voor ze voorstelde was zelfs Homo stupidus, 'de stompzinnige mens'", aldus onderzoeksleider Alistair Pike van de Universiteit van Southampton. "Ze werden gorilla-achtig afgeschilderd, niet in staat tot geloof of symbolisch denken."

De schelpjes en vooral de tekeningen - 'vehikels van symbolische expressie', zoals Science het noemt - zetten definitief een streep door dat beeld. "Ze waren gewoon een variant van de mens. Eentje die niet meer bestaat", stelt teamlid João Zilhão van de Universiteit van Barcelona. Vooral overtuigend is dat de Neanderthalers hun kunst in verschillende grotten en op verschillende tijdstippen maakten, vindt archeoloog Paul Pettitt van de Universiteit van Durham. "Dat wijst erop dat dit deel uitmaakte van een symbolisch repertoire. Plus dat het diep in de grotten zit, ver buiten hun normale leefgebied. Ze maakten de bewuste beslissing om deze kunst aan te brengen."

Opwindend en verrassend

De tekeningen en schelpjes zelf waren overigens al bekend; nieuw is de datering. Die lukte nu voor het eerst, door op zestig plekken een klein beetje van het natuurlijke kalksteen weg te schrapen dat door de eeuwen heen over de tekeningen heen is gegroeid, en te bestuderen hoe oud het is. De uitkomsten zijn verbijsterend: de kunst is minstens 66.000 jaar geleden gemaakt, tienduizenden jaren voordat de moderne mens in Spanje arriveerde. "Opwindend en verrassend", vindt Wil Roebroeks, die hoogleraar Oude Steentijd is in Leiden. "De Neanderthalers maakten grotkunst - wen er maar aan."

Tot voor kort namen archeologen aan dat het maken van afbeeldingen en vormen zonder direct nut is voorbehouden aan de moderne mens, de Homo sapiens. Die verliet zo'n 45 tot 40.000 jaar geleden Afrika, waarna er prompt overal grottekeningen en bijvoorbeeld gesneden beeldjes verschenen. "Het idee was simpel", vertelt Soressi. "De Neanderthalers verdwenen omdat ze dit complexe gedrag niet konden bijbenen."

Maar een reeks nieuwe ontdekkingen zette het beeld de afgelopen jaren op scherp. In Zuid-Frankrijk vonden archeologen diep in een grot twee geheimzinnige, door Neanderthalers gebouwde cirkels van druipsteen. En in Noord-Spanje bleek een op een grotwand getekende rode schijf zo oud dat hij misschien door Neanderthalers is aangebracht. "Een soort opluchting", noemt Soressi de nieuwe ontdekkingen dan ook. "Het bevestigt wat we al vermoedden, maar steeds maar niet hard konden bewijzen."

Diep in de vezels

Hoewel voor de hand ligt dat de Neanderthalers de doorboorde en gekleurde schelpjes gebruikten als kralen, is volstrekt onduidelijk wat de Neanderthalers precies bedoelden met de lijnen, stippen en handafdrukken. Volgens sommige theorieën had men diepe symbolische, zelfs religieuze doelen; volgens andere zat er weinig achter en maakte men de tekeningen 'zomaar'. Bij de getekende ladder zijn ook heel vaag de omtrekken van enkele dieren zichtbaar, maar het is twijfelachtig of die ook uit de Neanderthalertijd komen, benadrukt Pike in een e-mail. "We hebben ze niet goed kunnen dateren. We weten het gewoon niet."

Bij elkaar opgeteld begint het erop te lijken dat tekenen, krassen en kleurgebruik ons zeer diep in de vezels zit, vindt Roebroeks. Goed denkbaar dat de gemeenschappelijke voorouder waarvan zowel de moderne mens als de Neanderthaler afstamt er al een zekere aanleg voor had, speculeert hij. Zo beschreef zijn onderzoeksgroep in 2015 een schelp uit Indonesië van liefst een half miljoen jaar oud: een of andere oermens, waarschijnlijk Homo erectus, had er een zigzagpatroon in gekrast.

Intussen zetten de nieuwe ontdekkingen de vraag op scherp waarom de Neanderthaler uitstierf terwijl de moderne mens overbleef. Volgens een eind vorig jaar verschenen studie kan het zeer subtiel zijn gegaan, simpelweg doordat er gestaag plukjes moderne mensen binnendruppelden uit Afrika, waardoor de Neanderthalergroepjes uit elkaar werden gedreven en verdwenen. "Maar het eerlijke antwoord is dat we gewoon geen idee hebben", zegt Soressi.

Archeologen verwachten een explosie van vervolgonderzoek. 'Met deze techniek zal elk oud uitziend rood vlekje in een oude grot aan dateringsonderzoek worden onderworpen', voorziet Roebroeks. "Dit is beslist nog maar het begin van een heel nieuw hoofdstuk in de studie van grotkunst uit de ijstijd", zegt ook Gerd-Christian Weniger, een van de onderzoeksleiders.