Carrara, het marmeren hart van Toscane

Wat hebben het beursgebouw van Abu Dhabi en de wereldberoemde Pietà van Michelangelo met elkaar gemeen? Net als de moskee in het Turkmeense Gypjak, het Capitool in Washington en de majestueuze kathedraal in het centrum van Pisa? 

Het antwoord is te vinden in Italië, meer bepaald in de mysterieuze diepten van de Apuaanse Alpen. We reizen naar een gebied dat zich uitstrekt tussen de bergen in het noordwesten van Toscane en de Tyrreense Zee. Al sinds de oudheid wordt hier op verschillende plaatsen een natuursteen gewonnen die wereldwijd een tijdloos ­synoniem is geworden van elegantie: het witte marmer van Carrara, dat algemeen wordt beschouwd als het marmer par excellence. Het wordt gebruikt om kunstwerken te creëren, maar ook in de meest prestigieuze gebouwen ter wereld. Het kan smetteloos wit zijn, of dooraderd met een netwerk van goudkleurige of blauwe lijnen, maar er is één constante. Dit metamorfe gesteente laat zich erg moeilijk aan de aarde ontfutselen. Vandaag gebeurt dat nog in de laatste 73 groeven die in Carrara actief zijn.

Op een heldere maar koude dag rijden we met een terreinwagen over smalle bergwegen, langs steile afgronden en hoog boven valleien, tot we op zo’n duizend meter hoogte bij de marmergroeven komen. Voor ons strekt zich een onwezenlijk panorama uit, haast een maanlandschap, met afwisselend open en ‘gesloten’ groeven. Die laatste zijn diep in de rotsmassa uitgegraven. Sommige liggen er al jaren verlaten bij, andere gonzen van de activiteit. Tussen de oogverblindend witte bergwanden, die met een uiterste precisie zijn bewerkt door vele generaties ingenieurs en arbeiders, wanen we ons omringd door schitterende kathedralen.

Overmand door emoties

‘We krijgen hier bezoekers uit de hele wereld’, vertelt onze gids, Manuela Righini, enthousiast. ‘Sommigen komen om marmer te kopen, anderen gewoon voor hun plezier, om deze ongelooflijke groeven te ontdekken. De voorbije decennia heb ik hier heel wat Italianen begeleid, maar ook toeristen en kopers uit India, China, de Verenigde Staten en zelfs de Verenigde Arabische Emiraten.’

De gesloten groeven zijn ongetwijfeld het indrukwekkendst. Diep in de buik van de berg is het niet moeilijk om zich het eenzame labeur van de mijnwerkers voor te stellen. Wanneer de kettingzagen met diamantpunten, de graafmachines en de slijpschijven eindelijk zwijgen, daalt hier een onwerkelijke rust neer. In dit stenen labyrint, donker en vochtig en gedurende duizenden jaren uitgehold door bergwater en mensenhanden, weerklinkt dan enkel nog het gefluister van onzichtbare waterbronnen. De bezoeker voelt zich plots klein en kwetsbaar in het midden van deze overweldigende rotsmassa, maar tegelijk bevrijd van alle dagelijkse zorgen en beslommeringen. 

‘Een bezoek aan een marmergroeve is een unieke initiatiereis’, verduidelijkt Gianfranco Ghisu, de directeur van een bedrijf gespecialiseerd in luxereizen in Italië. ‘Ik heb multimiljonairs gezien die de tijd en het geld hadden om de hele wereld te ontdekken, maar die overmand werden door emoties wanneer ze deze groeven in Carrara betraden.’

Voor wie op zoek is naar een unieke ervaring bieden de marmergroeven een fantastisch avontuur, maar ze vormen ook een uiterst lucratieve tak van de economie. De Italiaanse marmernijverheid omvat liefst 3.200 bedrijven die verspreid liggen over het hele grondgebied, met 34.000 werknemers. In 2023 realiseerde de sector een omzet van 4,5 miljard euro. Zo’n 70 procent van de productie wordt uitgevoerd.

Met dank aan Napoleon

Maar er is een keerzijde. De ontginning en de bewerking van het gesteente zijn niet zonder risico’s voor mens en ­milieu. Met name het ‘marmettola’ vormt een bedreiging. Dat uiterst lichte en fijne marmerstof vervuilt zowel de lucht als het water. De steeds intensievere ontginning van de marmerbekkens verstoort bovendien de waterhuishouding in de ondergrond, leidt tot herhaalde overstromingen en een verlies aan biodiversiteit. Tot slot is deze natuurlijke grondstof niet onuitputtelijk, al lijkt voorlopig niemand daar echt wakker van te liggen.

‘Ach, net zoals alles heeft de wereld van het marmer een zonnige en een schaduwzijde’, filosofeert Marco Baudinelli, de directeur van de Academie voor Schone Kunsten in Carrara. ‘Het marmer blijft ontegensprekelijk de belangrijkste bron van inkomsten voor de regio.’

De Accademia Carrara werd opgericht in 1796. In de loop van de voorbije eeuwen heeft ze de beroemdste Italiaanse beeldhouwers opgeleid. Ze kende haar hoogtepunt in het begin van de 19de eeuw, dankzij de inspanningen van Elisa Bonaparte, de zus van Napoleon. ‘Het is zonder enige twijfel haar verdienste dat de school zo beroemd en prestigieus is geworden in Europa. ­Elisa moest er immers voor ­zorgen dat de Europese hoven werden overspoeld met borstbeelden van Napoleon, tot meerdere eer en glorie van haar broer. Zo heeft ze Carrara helemaal op de kaart gezet’, verklaart de directeur, niet zonder een vleugje ironie.

Vandaag vormt de academie een duizendtal binnen- en buitenlandse studenten. Die laatsten komen vooral uit China. ‘We bieden deze kunstenaars in spe de mogelijkheid om hun creatieve talenten te ontwikkelen. Ze kunnen daarbij niet alleen rekenen op onze traditionele knowhow, maar ook op de meest geavanceerde technologieën, zoals de jongste generatie beeldhouwrobots.’

Waar is de tijd dat Michelangelo uit­gerekend in Carrara het perfecte blok marmer vond om aan het einde van de 15de eeuw zijn Pietà te creëren, die nu in de Sint-Pietersbasiliek in Rome staat? De grote renaissancekunstenaar kwam hier persoonlijk het materiaal voor zijn beeldhouwwerken uitkiezen. In het juiste blok marmer kon hij naar eigen zeggen al ‘de ziel van zijn kunstwerk ontwaren’.

Met hart en ziel

Het witte marmer bracht Carrara niet alleen roem, maar ook rijkdom. Bovendien heeft het de geschiedenis van het kleine Toscaanse stadje bepaald én is het de trots van de plaatselijke bevolking. Eeuwenlang heeft de ontginning ervan niet alleen de identiteit van de regio, maar ook het karakter van zijn bewoners gevormd. Deze steengroeven op de bergflanken, die sinds de 18de eeuw in privéhanden zitten, zijn als een tweede thuis voor een groot deel van de actieve mannen uit de stad.

‘Die mijnwerkers zijn even ruw en hard als de rotsblokken die ze uitzagen’, vertelt Manuela Righini, onze gids. ‘Ze zijn zwijgzaam en in zichzelf gekeerd, maar tegelijk ongelooflijk fier op hun stiel, die al generaties van vader op zoon wordt doorgegeven.’ Volgens haar bestaat er een diepgewortelde verbondenheid tussen deze arbeiders, die niet alleen aan hun marmer, maar ook aan hun groeve gehecht zijn. Ze hebben zelfs een eigen gebarentaal om met elkaar te communiceren tijdens hun moeilijke en gevaarlijke werk, te midden van het tumult van de vele machines. Maar bovenal zijn ze met hart en ziel verknocht aan hun stiel.

‘Ik was op een zondag in een gesloten groeve, toen ik een werfleider tegen het lijf liep’, vertelt de gids tot slot. ‘Hij voelde zich duidelijk betrapt en mompelde dat hij nog iets moest komen controleren. De realiteit was dat hij geen afscheid kon nemen van zijn werk. Deze job is voor de meeste van onze mijnwerkers een verslindende passie geworden.’