Een dik half jaar geleden kwam Doug Williams (72) uit de gevangenis. Twee jaar heeft hij gezeten. Omdat hij de waarheid vertelde over liegen. Zo omschrijft Williams het zelf tenminste, via een haperende Skype-verbinding vanuit zijn huis in de Amerikaanse staat Oklahoma. Achter de laptop zit een man met een lange grijsglanzende mat en een ringbaardje. Met enig genoegen, met een sterk zuidelijk accent, gebruikt hij het f-woord. Soms briest hij van woede als hij praat over het onrecht dat hem is aangedaan.

Williams vertelde de waarheid over leugendetectors, om precies te zijn. Hij heeft er zijn levenswerk van gemaakt, een kruistocht tegen de polygraaf; het apparaat dat op basis van ademhaling, hartslag, transpiratie en bloeddruk zou kunnen vaststellen of iemand liegt.

Maar het apparaat kan dat helemaal niet met grote zekerheid vaststellen. Doug Williams staat niet alleen in die opvatting. De wetenschap is het met hem eens: er is geen overtuigend bewijs voor de betrouwbaarheid van leugendetectors.

"Ik sluit me graag aan bij de conclusie van de Amerikaanse National Research Council", zegt Ewout Meijer, die gepromoveerd is op leugendetectie en universitair docent forensische psychologie is aan de Universiteit Maastricht. "De juistheid van leugendetectors ligt ruim boven kansniveau, maar ruim onder perfectie."

Desalniettemin is de leugendetector een hardnekkig fenomeen, vooral op televisie en in films. Zo begint volgende week woensdag op RTL 5 het nieuwe programma De Leugendetective, waarin de Amerikaanse 'leugenexpert' Daniel Ribacoff geliefden aan een polygraaf koppelt en hen zo 'het meest oprechte gesprek van hun leven' laat voeren.

Doug Williams moet hard lachen als hij de naam van Ribacoff hoort. "Hij is een beruchte charlatan", zegt Williams, half geamuseerd, half verontwaardigd. "Voor het Discovery Channel-programma Man V Expert heb ik de presentator eens geleerd hoe je een leugendetectortest kunt manipuleren. Ribacoff nam de test toen af en had niet door bij welke vragen de presentator had gelogen."

Ribacoff is bekend geworden door The Steve Wilkos Show, een afgeleide van The Jerry Springer Show. Wilkos was de stoere beveiliger in het programma van Springer, die agressieve mensen van het podium moest verwijderen. Ribacoff neemt voorafgaand aan een uitzending van The Steve Wilkos Show tests af bij de gasten en ondervraagt hen over onderwerpen als kindermisbruik, huiselijk geweld, overspel, verkrachting en zelfs moord.

De resultaten worden vervolgens onthuld in de show, waarna Wilkos de 'schuldige' leugenaars gaat grillen en uitkafferen. Geregeld gooit hij met een stoel tot er eentje breekt. Hij voegt er dan fijntjes aan toe dat hij dit ook met zijn gast zou willen doen. 'Get your ass off my stage!', is een kreet waar Steve Wilkos om bekend staat - om maar een indruk van het programma te geven.

Tot frustratie van Williams worden leugendetectors ook buiten de media nog tamelijk veel gebruikt. Amerikaanse overheidsdiensten als de FBI, CIA, DEA en de douane gebruiken de tests geregeld, om sollicitanten door te lichten of een lek op te sporen. Ook de politie ondervraagt verdachten soms met een polygraaf. Maar in de rechtbank mag de uitslag niet meer als bewijs dienen.

De wereld van de polygrafie zit vol met pseudo-experts, zegt Williams. "Op tv maken ze indruk met hun machine, in wezen niet meer dan een intimidatiemiddel. De leugendetector is vooral succesvol als mensen er bang voor zijn. Daarom gebruikt de Amerikaanse overheid hem nog altijd: omdat mensen soms spontaan bekennen uit angst, nog voordat de test begonnen is."

Meijer sluit zich hierbij aan. "De uitslag van een test doet er doorgaans nauwelijks toe. Het is vooral een verhoortrucje om bekentenissen af te dwingen."

Miljoenenindustrie

Leugendetectors worden nog altijd veel gebruikt volgens Williams, omdat er een miljoenenindustrie achter schuilgaat. Er zijn opleidingsinstituten die elk seizoen experts afleveren. Een test kost al gauw een paar honderd euro en duizenden werknemers worden jaarlijks getest. "Alle betrokken partijen zijn erbij gebaat het systeem in stand te houden. Maar onschuldige mensen zijn de dupe. En de gevaarlijkste gekken glippen door het systeem."

Zijn strijd tegen de leugendetector begon toen Williams zich in 1972 als politieagent in Oklahoma aanmeldde voor de vacature van polygraaf-examinator bij de afdeling 'internal affairs' van zijn bureau. Hij werd aangenomen en begon een opleiding van drie maanden. Op de eerste dag leerde hij al dat zijn training vooral bestond uit verhoortechnieken - hoe dwing je een bekentenis af? Hij besefte dat de leugendetector bovenal "een psychologische wapenstok" is om mensen te intimideren.

Jarenlang verhoorde hij collega-agenten die vaak bloednerveus of doodsbang waren. Uit die tijd herinnert hij zich de geur van angst, die hij omschrijft als een "mengeling van stront en spinazie". Juist onschuldige en nerveuze mensen, ontdekte Williams, liepen het risico de fout in te gaan. Gewetenloze leugenaars, koelbloedige moordenaars, psychopaten of autisten - die niet de gangbare emoties voelen onder spanning - vlogen probleemloos door de tests heen.

Op een dag vertelde een collega over een achtervolging, die hem een hevige vlaag van adrenaline bezorgde. Hij gebruikte de beeldspraak 'pinching donuts', hij kneep zijn billen zo hard samen dat hij als het ware een afdruk in de vorm van een donut in het leer van de stoel achterliet. Dat levendige beeld zette Williams aan het denken. Voor de grap koppelde hij zichzelf aan de polygraaf en spande zijn kringspier aan. "Wat bleek: het samenspannen van je anus leidt tot een verhoging van de bloeddruk en meer transpiratie."

In 1979, overtuigd van de desastreuze gevolgen van zijn eigen werk, nam hij ontslag. Zijn leven veranderde toen zijn zus zei dat ze een leugendetectortest moest ondergaan voor haar werk bij een nachtclub. Ze maakte zich zorgen dat het apparaat zou denken dat ze zou liegen, omdat ze te zenuwachtig zou zijn. Of haar broer tips had. Uiteraard - Williams schreef wat instructies op en zijn zus slaagde zonder problemen voor de test. De handleiding begon te circuleren onder haar collega's, vervolgens ook in andere kringen.

En Doug Williams vond zijn roeping.

Simpele methode

Vijf jaar lang toerde hij in een busje door Texas en Oklahoma en sprak op openbare gelegenheden - bij kerken, countryclubs, vakbonden, op radio en tv - over hoe je een leugendetector kon omzeilen, of je nu schuldig of onschuldig was, nerveus of niet. Binnen twintig minuten kon hij iedereen de techniek leren.

De methode is betrekkelijk simpel. De test wordt afgenomen door middel van controlevragen en relevante vragen. De controlevragen zijn zo geformuleerd dat iedereen wel even diep moet nadenken of hij schuldig is. Heb je ooit iets gestolen? Ben je ooit vreemdgegaan? Heb je ooit gelogen tegen een autoriteit?

Vrijwel altijd veroorzaken dit soort vragen een zekere spanning. Als de proefpersoon direct toegeeft, wordt er druk uitgeoefend op hem - te veel toegeven zou risicovol zijn. Het idee is dat de examinator ziet hoe je lichaam reageert op die spanning. Vervolgens stelt hij de relevante vraag. Heb jij geld gestolen uit de kas? Ben jij degene die naar de pers heeft gelekt? Als de reactie daarop heviger is dan op de controlevraag, is de conclusie dat je liegt.

Om de methodiek te verstoren, kun je meerdere dingen doen. Span je anus samen of bijt op je tong bij de controlevragen, daardoor zal de naald heviger gaan bewegen dan gebruikelijk. Als je je weer ontspant bij de relevante vragen zullen je hartslag, bloeddruk en transpiratie lager zijn en dan lijkt het alsof je niet liegt.

Er zijn ook technieken waarbij je alleen hoeft na te denken. Visualiseer bij de relevante vragen een heerlijk rustgevend strand met wit zand en lome golfjes, alsof je jezelf hypnotiseert. Bij de controlevragen moet je aan iets denken waarvoor je enorm bang bent: hoogten, een horrorclown, een vogelspin die op je afspringt. Zo is er voor de examinator geen wijs meer te worden uit de uitslagen.

Duizenden mensen heeft Doug Williams geholpen om te 'slagen' voor een leugendetectortest, van geheim agenten tot kassamedewerkers. Naar schatting ondergingen een miljoen Amerikanen per jaar een test in de jaren zeventig en tachtig. Een aantal dat Williams graag omlaag hielp brengen.

Snowden-lek

In 1985 getuigde Williams voor een comité van het Amerikaanse Congres over een wet die bedrijven zou verbieden polygraaftests bij werknemers af te nemen. Met gevoel voor drama zei hij die dag: "Mijn naam is Doug Gene Williams en ik heb misdaden tegen de mensheid gepleegd. Ik was een terrorist. Ik heb honderden mensen gemarteld, heb meer bekentenissen afgedwongen dan de meeste Gestapo-agenten en heb talloze grondrechten overtreden."

Het verbod werd ingevoerd. Hoewel private bedrijven geen leugendetectors meer mochten gebruiken, gingen de Amerikaanse overheidsdiensten ze juist vaker hanteren. Nadat FBI-agent Robert Hanssen, die gedurende 25 jaar in dienst nooit een leugendetectortest moest ondergaan, in 2001 werd ontmaskerd als Russische spion, kondigde de FBI aan zijn medewerkers drastisch meer te gaan testen. In 2010 werd een wet ingevoerd waardoor alle sollicitanten van de Customs and Border Protection (CBP), grenspolitie en douaniers, getest moesten worden. Ook het Snowden-lek leidde in 2013 tot meer tests bij de NSA, om potentiële klokkenluiders af te schrikken.

Intussen was Doug Williams een soort beroemdheid geworden, zeker in de wereld van de polygrafie. In 1986 werkte hij mee aan een aflevering van het onderzoeksprogramma 60 Minutes, waarin drie polygraafexperts werden gevraagd de dief van een camera op de redactie van een magazine op te sporen. In werkelijkheid was er geen dief. De experts wezen ieder de persoon aan die door de leiding vooraf als meest verdacht was aangemerkt.

In 1996 claimde Doug Williams als eerste het adres polygraph.com, nog altijd zijn persoonlijke website, en bood daarop een handleiding 'How to beat the polygraph' aan voor 47,95 dollar. Ook gaf hij privélessen: 1.000 dollar als klanten naar hem kwamen, 5.000 als hij naar de klant toe moest. Williams verdiende veel geld en genoot een zeker aanzien als Amerikaanse held, een man die de overheid een loer draaide. Dat Doug Williams een doelwit werd, is achteraf gezien niet vreemd.

Rond 2012 begon de CBP de zogeheten 'Operation Lie Busters', een undercoveractie die de anti-polygraafactivisten monddood moest maken. Williams kreeg op 15 oktober 2012 een mailtje van ene Javier Domingo Castillo, die zei dat hij inspecteur was van het Department of Homeland Security (Binnenlandse Veiligheid) en dat hij ooit een vriend had geholpen wat cocaïne het land in te smokkelen.

Williams vermoedde dat er iets niet klopte. Nooit besprak hij met klanten hun verleden, zodat ze zich niet in staat van beschuldiging zouden stellen en Williams medeplichtig zouden maken. Hij wist dat hij soms mensen hielp die de wet hadden overtreden, maar het onrecht van leugendetectors woog zwaarder, vond hij. "I smell a rat", antwoordde hij. "Of je bent een agent die me in een val wil lokken of je bent een idioot. Met beiden werk ik niet."

Castillo nam geen genoegen met de weigering. Hij zei dat hij wanhopig was en smeekte om hulp. Williams zou erover nadenken. In een hotel in de staat Virginia gaf hij Castillo uiteindelijk zijn training, terwijl agenten in de belendende kamer meeluisterden.

Inval

Vier maanden later trapte Williams opnieuw in een opzetje van een undercoveragent. Brian Luley omschreef zichzelf als 'deputy sheriff' in Virginia die solliciteerde voor een baan bij de CBP. Wegens "een aantal redenen" vreesde hij de leugendetector. Luley kwam naar het kantoor van Williams in Oklahoma. Anders dan de meeste klanten keek Luley nauwelijks naar de polygraaf en was hij niet zenuwachtig. Ook lette hij nauwelijks op de instructies die Williams uitlegde.

Wel bekende Luley dat hij als cipier drugs aan gedetineerden had verkocht. Ook had hij ooit "gerommeld" met een 14-jarige verdachte voordat hij haar verhoorde. "Hou die shit voor je", beet Williams hem toe. "Zeg dat soort dingen niet hardop, anders kunnen we net zo goed meteen stoppen." Vlak nadat Luley het kantoor had verlaten, deden agenten er een inval en arresteerden ze Williams.

Uiteindelijk werd Williams aangeklaagd voor fraude en het beïnvloeden van getuigen; honderd jaar celstraf en een boete van 1,25 miljoen dollar hingen hem boven het hoofd. Doug Williams, een man van 69 die niet in het gevang wilde sterven, besloot mee te werken en schuld te bekennen. De rechter veroordeelde hem tot twee jaar detentie.

"Het is lachwekkend dat ik hiervoor ben veroordeeld", zegt hij nu. "Het beïnvloeden van getuigen - welke getuigen? Het was een totaal gekunstelde situatie, een ordinaire valstrik. In de meeste beschaafde landen is uitlokking illegaal. Maar niet in Amerika." Hij citeert, wederom met gevoel voor drama, Voltaire: "Het is gevaarlijk om gelijk te hebben wanneer de regering ongelijk heeft."

In juli kwam Williams vrij. In de tussentijd schreef hij zijn memoires die binnenkort verschijnen onder de titel False Confessions - The true story of an ex-cop's crusade against the Orwellian polygraph industry. Het is hem verboden mensen te trainen om een leugendetector te omzeilen, al gaat hij in beroep tegen dat besluit. Zijn kruistocht zet Doug Williams voort. "Door mij de mond te snoeren, hebben de autoriteiten toegegeven dat leugendetectors oplichterij zijn. Je kunt net zo goed een muntje opgooien."

Verantwoording

Naast het Skype-interview met Doug Williams is dit stuk onder meer tot stand gekomen op basis van artikelen over hem in The Guardian, New York Times Magazine, Bloomberg en aflevering 618, 'Mr. Lie Detector', van de bekende NPR-podcast The American Life, die is opgenomen terwijl Williams in de gevangenis zat. Hij kwam vrij op 26 juli 2017.

De leugendetector doet het goed in series en films, omdat het op een eenvoudige manier een spannende scène oplevert.

De leugendetector en de popcultuur zijn van oudsher innig verbonden. Sterker nog, een van de uitvinders van de polygraaf, William Moulton Marston, was later de geestelijke vader van Wonder Woman, die onder meer een 'lasso of truth' tot haar beschikking heeft, waarmee ze mensen kan dwingen de waarheid te vertellen.

De leugendetector is waarschijnlijk zo'n lieveling van film en tv geworden, omdat het apparaat op een eenvoudige manier een spannende en inzichtelijke scène oplevert. Er kan veel informatie in een test gepropt worden. Belangrijke vragen uit het verhaal kunnen beantwoord worden met het apparaat. Handig voor CSI: Miami-achtige series.

In talkshows of quizspelletjes heeft de polygraaf een fijn ceremonieel karakter: de kandidaat ondergaat een ritueel met een haast magische machine en dan is de waarheid boven tafel. Leugendetectors zijn gebruikt in programma's als Temptation Island en Dr. Phil. Taboeonderwerpen als vreemdgaan en misbruik worden dan bijvoorbeeld besproken.

De eerste keer dat een leugendetector in drama werd gebruikt, was in de tiendelige doofstomme miniserie Officer 444 uit 1926 van Francis Ford. Het gaat over de strijd tussen een heroïsche agent en een crimineel meesterbrein.

In 1946 speelde Leonarde Keeler, mede-uitvinder van de leugendetector, zichzelf in de film-noir Call Northside 777, over een man die onterecht voor moord is veroordeeld. Keeler onderwerpt de veroordeelde Frank Wiecek, die al elf jaar vastzat voor moord, aan een test.

In de film Oceans Thirteen heeft het nerveuze personage Livingston Dell een punaise in zijn schoen gedaan als hij een leugendetectortest moet afleggen. Bij de antwoorden waar hij de waarheid spreekt, stapt hij op de punaise. Zo maakt hij zijn reacties even hevig als bij de vragen waarop hij liegt.

Een melige leugendetectorscène zit in de comedy Meet the Parents. Greg Focker (Ben Stiller) wordt door zijn schoonvader, een oud CIA-agent gespeeld door Robert de Niro, aan het apparaat verbonden. "Heb je ooit pornofilms gekeken?", is een van de vragen. "Nee", zegt Stiller, terwijl de naalden als een gek heen en weer gaan.

In de recente Netflix-serie Mindhunter slaagt verdachte Gene Devier voor een leugendetectortest, terwijl de agenten ervan overtuigd zijn dat hij een 12-jarig meisje heeft misbruikt en vermoord. Om hem alsnog tot een bekentenis te dwingen, streelt agent Holden het ego van Devier. Hij moet de meisjes vast van zich afslaan. Uiteindelijk confronteert Holden Devier uit het niets met het moordwapen, een grote steen, waarna de verdachte hevig begint te trillen. "Een onschuldig man zou niets voelen bij deze steen", zegt Holden. De man bekent. Waarmee bewezen wordt dat leugendetectors niet altijd de schuldige eruit pikken.