Het moet goedkoop en snel, maar er is weinig verantwoordelijkheid en toezicht: dit zijn de drie valkuilen in de bouw

1 Op de bouwplaats voelt niemand zich eindverantwoordelijk

‘Als er een probleem is, kijkt iedereen weg. Als het mis gaat, wijst iedereen naar de ander.’ Harder dan dit kan Tjibbe Joustra, voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, het niet formuleren. Op 27 mei 2017, een maand voor de oplevering, stortte een nieuwe parkeergarage bij Eindhoven Airport in. Prefab-platen waren verkeerd geplaatst.

Heel veel spelers hadden volgens Joustra kunnen ingrijpen, van ontwerper tot uitvoerders. ‘Er waren al scheuren in de muren, er stonden plassen water op de vloeren. Dat is natuurlijk een indicatie dat er iets niet goed gaat.’

Net als bij de ingestorte vloer van de B-Tower in Rotterdam (2010), het ingestorte dak van voetbalstadion Grolsch Veste (2011) en de omgevallen hijskraan in Alphen aan den Rijn (2015) keek niemand in z’n totaliteit naar de veiligheid. ‘Dat is het ondergeschoven kindje’, aldus Joustra. ‘Iedereen zit meer aan de aansprakelijkheid te denken dan aan de vraag: hoe zorgen we dat dit nooit meer gebeurt? Er zijn veel spelers, weinig verantwoordelijkheid.’

‘Voor ons is het belangrijkste signaal van de Onderzoeksraad dat het lerend vermogen van de sector omhoog moet’, reageert Fries Heinis, algemeen directeur van Bouwend Nederland. De ondernemersorganisatie voor de bouw en infra heeft 4.300 leden. ‘Veiligheid nemen we in de bouwsector uiterst serieus, maar onze aanpak richt zich nog te veel op projectniveau. Die aanpak is onvoldoende om iedereen in de sector van elkaar te laten leren.’

De kwaliteit van bouwwerken laat te wensen over omdat het op de werkvloer ontbreekt aan kennis en kunde, stelt Hennes de Ridder, emeritus hoogleraar Integraal Ontwerpen aan de TU Delft. ‘Bouwelementen die van industriële makers komen, belanden nu bij amateurs. Er wordt gehakt, gezaagd en gebeiteld als het te groot is, en geschuimd en geplamuurd als het te klein is. Daar gaat het vaak mis.’

De Ridder hoort bouwvakkers geregeld hun zorgen uitspreken over de kwaliteit die ze leveren. ‘Kleine foutjes kunnen grote consequenties hebben. Maar als je je daarover uitspreekt, vlieg je eruit. De bouw is de grootste banenmotor van Nederland. De belangen zijn te groot, dus er wordt maar niet hervormd.’

Elk bouwwerk in Nederland is uniek, en dat is volgens de emeritus hoogleraar nou juist het probleem: ‘Als je elke keer iets voor het eerst doet, is het nooit goed. Daarom roep ik al jaren: maak een goede standaard structuur, met seriematige producten. De vorm kun je vervolgens aanpassen. Het is als met Lego: je kunt alles maken, maar de structuur is hetzelfde.’

2 . Opdrachtgevers willen het goedkoop en snel

Eindhoven Airport, de opdrachtgever van de parkeergarage, bemoeide zich volgens de Onderzoeksraad zo min mogelijk met het project. Bij aanbestedingen weegt de financiële kant veel zwaarder dan de veiligheid. De opdracht wordt gegund aan de allergoedkoopste bouwer, aldus Joustra. ‘Bij ons onderzoek naar de Grolsch Veste zagen we ook al hoe groot de tijdsdruk was. Het moet en zal op tijd klaar zijn. Daardoor worden risico’s genomen die de zaak uiteindelijk aanzienlijk vertragen.’

De Onderzoeksraad wil dan ook dat veiligheid beter wordt verankerd in de aanbesteding. Bij de bouw van de parkeergarage in Eindhoven waren twee rondes nodig om het project aan te besteden. De eerste keer voldeed geen van de offertes aan de richtlijnen. De opdrachtgever hanteerde een scherp maximaal bedrag (11 miljoen euro) voor het project, gecombineerd met boetes voor het niet voldoen aan duurzaamheidseisen en boetes op te late oplevering. Bij de tweede ronde kwam er niet meer budget, maar werden enkele ‘luxe’-eisen wel verlaagd. Zo werd de hoogwaardige coating geschrapt voor de vloeren.

Bouwend Nederland maakt zich volgens directeur Heinis al jaren sterk voor een andere wijze van aanbesteden. Daarbij moeten alle relevante partijen eerder in het voortraject worden betrokken. ‘Gunnen op basis van de laagste prijs is een bekend fenomeen, maar op kwaliteit mag nooit worden bezuinigd.’

3 Bouw- en woningtoezicht schiet tekort

Meer verantwoordelijkheid voor de bouwsector zelf, dat is de kern van een wetsvoorstel over kwaliteitsborging in de bouw. De rol van het gemeentelijke bouw- en woningtoezicht wordt kleiner. Een slecht idee, aldus de Onderzoeksraad, die op de reeks incidenten wijst en het ‘vacuüm’ in de sector. ‘Intussen beginnen gemeenten wel al hun afdelingen bouw- en woningtoezicht af te bouwen’, aldus Joustra.

Dat is ook de inschatting van Nico Scholten, die als onafhankelijk expert van het Expertisecentrum Regelgeving Bouw de overheid ondersteunt bij het interpreteren en toepassen van de bouwregelgeving. ‘Als een gemeente niet weet of je over twee of drie jaar nog personeel nodig hebt, waarom zou je dan nog investeren? Die onzekerheid wekt bezuinigingen in de hand.’

De gemeenten verstrekken nu vergunningen op basis van een papieren plan, aldus Scholten. In de praktijk wordt vervolgens nog maar minimaal gecontroleerd. ‘De gemeente is niet een politieagent die 24 uur per dag toekijkt of de aannemer wel doet wat hij moet doen. Als je me vraagt hoeveel nieuwbouwprojecten volledig aan de regels voldoen, dan is mijn antwoord: 1 procent.’

De nieuwe Wet kwaliteitsborging heeft als voordeel dat de nadruk komt te liggen op de gerealiseerde kwaliteit in plaats van op de bouwtekeningen vooraf, zegt Wico Ankersmit, directeur van de Vereniging Bouw- & Woningtoezicht Nederland. ‘Het is goed dat de slager zijn eigen vlees keurt, maar een onafhankelijk iemand van de overheid moet wel controleren of dit echt goed gebeurt.’

Er is bezuinigd in tijden van crisis, toen er minder werd gebouwd en ook minder mensen nodig waren. Nu wordt er weer geïnvesteerd, maar kunnen de vacatures niet meer worden ingevuld. ‘Gemeenten kunnen geen vakkundig personeel werven, ze zitten met hun handen in het haar.’