‘De dagen van de elite zijn geteld’

Alessandro Baricco heeft iets met Ajax. Al in zijn bejubelde essaybundel De barbaren uit 2006 –waarin hij als antropoloog door een rap veranderende wereld reist en uitlegt hoe onze soort langzaam aan het muteren is – wijdde hij twee volledige hoofdstukken aan het Nederlandse totaalvoetbal als metafoor voor de ‘barbaarse’ hang naar instantspektakel, in plaats van rust en diepgang.

Er was immers een tijd dat het kijken naar een voetbalwedstrijd kennis en inspanning vergde. Eind jaren zestig zag het spel er statisch uit, maar wie zijn best deed de tackles van robuuste Italiaanse verdedigers op hun merites te beoordelen, zag er op den duur de schoonheid van in. Net zoals lezers van Gustave Flaubert eerst diep moesten nadenken voordat ze de schoonheid van zijn werk inzagen, en liefhebbers van een goed glas wijn het goedje eerst lang moesten laten ronddraaien in hun mond en er bovendien de juiste Franse kaas bij moesten bestellen.

Maar toen kwamen in de jaren 70 de Nederlanders – de barbaren – met hun spectaculaire nieuwe manier van voetballen, dat voor iedereen, ook de niet-kenners, meteen leuk en begrijpelijk was. Hetzelfde gebeurde in de literatuur via ‘toegankelijke schrijvers’ als Umberto Eco en bij de wijnen, toen in 1966 in Californië de eerste ‘Hollywood-wijn’ werd geproduceerd: een wijn met een mooie kleur, een volle ronde smaak, geen curieuze scherpe kantjes. Een wijn die je net zo makkelijk kunt drinken bij een hamburger.

Het boek De barbaren zou de auteur uit Turijn wereldberoemd maken en een van de meest gevraagde essayisten van Europa. Vooral zijn punt dat de barbarisering van de maatschappij niet alleen onvermijdelijk is, maar misschien zelfs iets positiefs meebrengt, zorgt al zeker dertien jaar voor een vermakelijke wrevel tussen Baricco en vooraanstaande leden van de Italiaanse intellectuele elite, die alleen gediend is van serieuze cultuurkritiek zonder positieve noten.

Baricco, die inmiddels toch wel mag worden beschouwd als een van de grootste Italiaanse schrijvers sinds Italo Calvino, Primo Levi en Umberto Eco, trok zich er geen snars van aan. Immers, ook in The Game, het vervolg op De barbaren, begint de Italiaanse bestsellerauteur weer over dat totaalvoetbal. Ditmaal om duidelijk te maken in hoeverre onze beschaving is veranderd sinds het begin van de digitale revolutie; sinds een paar jonge, witte mannen in Silicon Valley het op hun heupen kregen en nieuwe technieken begonnen uit te vinden. 

Want zoals het Nederlandse elftal van Cruijff het voetbal compleet veranderde, schrijft Baricco, zo was het de digitale revolutie die onze beschaving opnieuw vormgaf, ‘via een mengeling van toegankelijkheid, vrijheid en snelheid die een breuk betekende met decennia van geblokkeerde, trage, selectieve systemen. Hiermee werd een bepaalde starheid van de wereld opgelost, en leken complete sectoren van de ervaring ineens te zijn ontdaan van nutteloze, schadelijke banden’.

Wat is The Game precies?

Alessandro Baricco: “The Game is geen essay, geen roman, geen journalistiek werk, geen reportage, geen filosofie en geen geschiedenisboek. Het is dat allemaal tegelijk. Misschien lijkt het nog het meest op een thriller. Het is namelijk geen boek waarin de schrijver iets weet en jou dat vervolgens vertelt. Nee, de uitkomst van het verhaal blijft de hele tijd ongewis. Zie het als de reis van iemand die geen idee heeft waar hij gaat eindigen. Van iemand die iedere dag iets nieuws ontdekt, en maar blijft graven, graven, graven en langzaam de taal van een onbekende beschaving weet te ontcijferen, namelijk de onze.”

“Ik bekijk Google in zekere zin zoals een archeoloog de resten van de minoïsche beschaving zou bekijken. Het boek is daarmee een soort Indiana Jones. Maar goed, dat zou betekenen dat het in de boekwinkel onder fictie valt, terwijl het non-fictie is.”

Was het meteen duidelijk dat uw boek The Game moest heten?

“Nee, dat bedacht ik ongeveer halverwege. Eerst gebruikte ik De barbaren 2 als werktitel, omdat het een vervolg erop is. Maar toen ik bij het stuk over Steve Jobs aankwam, waarin ik beschrijf hoe hij de eerste iPhone presenteert en eigenlijk vooral met zijn uitvinding aan het spélen was, zag ik in dat The Game een passender titel zou zijn.”

The Game is, in de kortst mogelijke samenvatting, een boek over de gigantische invloed die de digitale revolutie heeft gehad op onze beschaving. Al in 2006 noteerde Baricco dat een barbarisering van de samenleving vaak wordt voorafgegaan door een reeks technische innovaties. Zonder de uitvinding van de airconditioning hadden ze in Californië immers nooit een Hollywood-wijn kunnen produceren.

Tien jaar later werkt hij dat punt stap voor stap uit, te beginnen bij het computerspel Space Invaders uit 1978 – de nulwervel van de digitale revolutie. Baricco beschrijft vervolgens het tijdperk waarin de Commodore 64 zijn intrede doet, de vroege succesvolle computer, en later Google. Hij legt uit hoe de mensheid verder muteerde dankzij de komst van Wikipedia en de iPhone, en laat zien hoe Netflix en YouPorn onze beschaving echt onomkeerbaar veranderden.

“Meteen nadat ik De barbaren had voltooid, wist ik al dat ik ooit een vervolg moest schrijven. Ik heb uiteindelijk tien jaar laten passeren omdat ik eerst De jonge bruid (2015) moest afmaken, maar daarna wist ik: dit is het moment. Om mij heen was inmiddels zo veel veranderd. Er waren smartphones, er was Twitter, Spotify. En het ging me niet eens zozeer om die nieuwe technieken, maar om de manier waarop die technieken ons gedrag beïnvloeden.”

“Ik weet nog goed dat ik ter voorbereiding van dit boek met een student van 19 sprak. We hadden het over sms’jes. Zij zei: ‘Ik gebruik alleen nog sms’jes als ik iemand, bijvoorbeeld een docent, een formele of officiële boodschap wil sturen. Met mijn vrienden gebruik ik alleen WhatsApp.’”

“Ik had geen idee waarover ze het had en dacht: je bent knettergek. Maar nauwelijks drie jaar later gebruik ik het precies zo. Een paar dagen geleden had ik bijvoorbeeld sms-contact met de assistent van Emmanuel Macron over een afspraak, maar voor alle andere contacten gebruik ik WhatsApp. Die ogenschijnlijk onlogische verandering van mijn eigen gedrag vind ik fascinerend. Ik heb altijd een passie gehad voor het begrijpen van de wereld waarin ik leef.”

Hoe hebt u leren schrijven?

“Ik was als kind goed in schrijven, dus toen ik op mijn 21ste uit huis ging, besloot ik voortaan geld te verdienen als schrijver. Ik heb alles gedaan: journalistiek, muziekrecensies, reclame, politieke uiteenzettingen, bijsluiters voor medicijnen, alles. In die tien jaar heb ik geleerd dat je het best zo veel mogelijk verhaalvormen kunt bestuderen voor je een echte, definitieve keuze moet maken. Deze school is ontstaan uit die ervaring.”

Want inderdaad: Alessandro Baricco is niet alleen romanschrijver, hij staat tevens aan het hoofd van de Scuola Holden in Turijn. Dat is een enorm schrijfinstituut, gevestigd in een voormalige wapenfabriek die op prachtige wijze is verbouwd tot een school vol gigantische filmschermen, glimmende Apple-computers, ingewikkelde lesroosters en boeken, heel veel boeken. “Hier werden tot de Eerste Wereldoorlog bommen gemaakt, nu is het een fabbrica dei ragazzi”, vertelt Baricco – een leerlingenfabriek.

Op zijn school – Baricco’s kantoor heet The Headmaster’s Room – volgen 350 leerlingen een tweejaarlijks lesprogramma storytelling. Dat betekent lessen over Game of Thrones om 10.30 uur op donderdagochtend tot aan colleges over de campagne van Obama in 2012, de stripboeken van Marvel, een blok over de digitale producties van de Britse krant The Guardian, maar ook les over klassieke literatuur, zoals The Catcher in the Rye van J.D. Salinger, wiens hoofdpersonage Holden Caulfield de naamgever van de school is.

“Holden werd in dat boek van school gestuurd en ons idee was een school te stichten die hem nooit zou hebben geschorst. Daarom zijn hier geen cijfers en geen examens en is het bijvoorbeeld verboden voor 10 uur ’s ochtends aanwezig te zijn. Wij vinden de avond en de nacht veel belangrijker voor schrijvers dan de ochtenden.”

Schrijft u zelf ook ’s avonds?

“Meestal wel. De ochtend is perfect om te herlezen, omdat je dan vaak erg helder bent. De eenzaamheid en concentratie die je ’s avonds ervaart, is er overdag simpelweg niet.”

En wat doet u ’s middags?

“De middag gebruik ik om te werken. Bijvoorbeeld hier op school.’”

Baricco begon zijn Scuola Holden 25 jaar geleden met vier vrienden, inmiddels is het een instituut waar studenten les krijgen van alle beroemde regisseurs, journalisten, gameontwikkelaars en televisiemakers die Italië rijk is. En van Baricco zelf natuurlijk, een van de belangrijkste schrijvers, intellectuelen, essayisten, regisseurs en televisiepersoonlijkheden van het land. Zo werd dit interview twee keer verzet. De eerste keer omdat hij zijn boek moest afmaken, de tweede keer omdat hij een afspraak had met de Franse president Macron.

U bent best elitair, als ik zo vrij mag zijn.

“Klopt.”

Hoe komt het dan dat de elite zich zo aangevallen voelt door uw boeken?

“Zowel De barbaren als dit boek is ontstaan uit ergernis. In beide periodes zag ik dat een groot deel van de intelligentsia simpelweg geen zin had de nieuwe wereld te begrijpen. Ze schermden zich af van de realiteit en bleven volharden in hun ouderwetse vooroordelen. Ik krijg dan de neiging uit te leggen waarom die reflex onterecht is. Het helpt natuurlijk ook niet dat mijn conclusie is dat hun dagen zijn geteld.”

De elite heeft het zwaar in tijden van The Game, betoogt Baricco. “Momenteel is er een enorm deel van de intellectuele elite dat het risico loopt alles te verliezen, of alles al verloren heeft, want The Game is ontstaan uit de drang naar een leven zonder elite.”

The Game is immers libertair van aard, stelt Baricco: de meeste technologische hulpmiddelen die wij kennen werden uitgevonden om de bestaande macht te verpulveren door hem aan iedereen te geven. Het beste voorbeeld is de computer, zegt Baricco, die inmiddels in vrijwel iedere broekzak van ieder lid van de mensheid zit. Daardoor heeft iedereen in een paar stappen toegang tot alle informatie van de wereld, kan iedereen met iedereen communiceren en ook nog eens zijn mening wereldkundig maken – allemaal handelingen die voor de digitale revolutie exclusief toebehoorden aan elites. Dankzij The Game is het monopolie van de elite niet langer onaantastbaar.

Wat gaat er met uw eigen elite gebeuren, die van de schrijvers?

“Ook voor ons is er veel veranderd, maar gek genoeg is het hart van ons vak intact gebleven. Het boekenvak is commercieel weliswaar veranderd – de verkoop gebeurt via Amazon in plaats van de boekwinkel – maar je moet nog altijd een goed boek schrijven om een goed boek te hebben geschreven.”

“Voor ons is hoogstens de concurrentie van andere vertelvormen groter geworden. In het bijzonder die van televisieseries. De tv-serie van nu is wat de roman tot halverwege de 19de eeuw was: de narratieve vertelvorm bij uitstek. Toch is de weerstand die het papieren boek biedt veelzeggend. We bevinden ons niet meer in het centrum van de wereld, maar we zijn er nog wel degelijk.”

Is dat ook de reden waarom uw schrijversschool zo’n succes is? Ik neem aan dat de meeste studenten beseffen dat boeken niet echt passen in de toekomst die u beschrijft. Je begint op bladzijde 1, eindigt op de laatste bladzijde en ondertussen kun je niets anders doen dan lezen van links naar rechts. Dat is best saai.

“Er komen hier ook helemaal niet veel leerlingen binnen met het idee later een groot schrijver te worden. De meeste studenten begrijpen dat schrijven een voorbereiding is waarop je kunt doorbouwen. Het is vergelijkbaar met filosofie studeren – een goede basis. Schrijven helpt je immers je eigen identiteit te ontdekken, het helpt je te reflecteren, schoonheid te waarderen. Dat is fundamenteel, ook als je je vervolgens wilt toeleggen op de cinema, het maken van televisieseries, computerspellen of de journalistiek. Er lopen hier veel studenten rond die nooit een boek zullen publiceren. Als je nu de gang op gaat, denkt tweederde er niet eens over een boek te schrijven.”

Welk boek is u het dierbaarst: De barbaren, The Game, of het onvermijdelijke vervolg dat u over tien jaar gaat schrijven?

“Laten we het erop houden dat ze allemaal tot hetzelfde boek behoren en ze me dus allemaal even dierbaar zijn. Overigens weet ik nog helemaal niet zeker of er ooit een nummer drie komt, hoor. Dit zijn namelijk boeken die bij een schrijver een idiote mentale vermoeidheid teweegbrengen. Ze zorgen ervoor dat je langzaam in kleine stukjes uiteenvalt. Je moet overal tegelijk aan denken. Dat geldt zowel voor de moderne mens als voor de beschrijver van die moderne mens, en het is uitputtend. Op een gegeven moment werd ik zelfs ziek omdat ik elke keer om drie uur ’s nachts wakker werd met weer nieuwe ideeën.”