Nu protest groeit: botst massatoerisme op zijn grenzen? “We hebben kansen gemist omwille van snel geld”

“Een fantastisch laboratorium”, noemt Jan van der Borg (62) zijn deeltijdse woon- en werkplek Venetië. Daar buigt de hoogleraar die al dertig jaar in het vak zit zich – net als in Leuven – over toerisme-management en -economie. Ook hij ziet hoe de toeristische sector steden en regio’s lang liet floreren – in Brugge is de sector bijvoorbeeld de op twee na grootste werkgever, na de haven en de zorg. Maar anno 2024 lijkt het toerisme in brand te staan, met internationale protesten en maatregelen.

Hoe nieuw zijn zulke protesten in de recente geschiedenis?

“Niet helemaal nieuw. Eind jaren 80, toen de Italiaanse regering Venetië voorstelde als stad voor de Expo, protesteerden locals al tegen te veel toerisme. Wist je dat in het Brugge van de jaren 90 een pamflet ‘Brugge, word wakker’ rondging? Begin jaren 2000 is het dan geëxplodeerd: in Barcelona, Amsterdam. Mensen kwamen geregeld in opstand, omdat ze voor de toekomst van hun plek en openbare ruimte vreesden. Nu zijn er dus ook weer protesten op de Canarische Eilanden, die effectief al enkele jaren in de lift zitten qua toerisme.” (Lees verder onder de kaart)

“De coronacrisis zorgde eigenlijk voor een momentum waarop we met z’n allen eens goed hadden moeten nadenken over een duurzaam toekomstmodel. Maar die kans hebben we gemist”

Jan van der Borg

Toerisme-expert

In 2019 – voor de coronabreak – zei u: “Toerisme boomt, de sector stijgt gemiddeld harder dan de wereldeconomie, en het zal alleen maar erger worden.” U kreeg gelijk.

“Ja. Inmiddels zitten we weer vol op het schema dat door de Verenigde Naties voorspeld werd: een verdubbeling van het aantal toeristen tussen 2015 en 2030. Dit jaar wordt zelfs een recordjaar, waarin ­– volgens de Wereldorganisatie voor Toerisme – 67 procent van de professionals nóg meer internationale reizigers verwachten dan de 1,3 miljard uit 2023.” (Lees verder onder de foto)

“De coronacrisis zorgde eigenlijk voor een momentum waarop we met z’n allen eens goed hadden moeten nadenken – academici, beleidsmakers én bewoners – over een duurzaam toekomstmodel. Maar die kans hebben we gemist. In 2022 is gewoon een doorstart gemaakt. Omwille van quick buck – het snelle geld dat men verdient aan toerisme. Zonder er dus goed rekening mee te houden dat zo’n beleid in eigen voet kan schieten, en er steden of plekken als toeristische bestemming dreigen te verdwijnen. Plekken waar ‘selfietoerisme’ nu misschien interessant is, maar waar meerwaardezoekers en cultuurminnaars niet meer in de rij zullen willen staan. (zucht) Ik zit in een soort expertenpanel en weet op die manier dat de Europese Commissie ermee bezig is, maar het gaat me allemaal te langzaam. Terwijl het vijf voor twaalf is. Onlangs is Lufthansa bijvoorbeeld op de vingers getikt voor de paar euro die ze meer vragen voor een zogenaamde duurzame vlucht. Gekkigheid, natuurlijk.”

We willen massaal naar een bestemming met een ziel, maar dan moeten we er wel voor zorgen dat die ziel niet vertrekt.

“Ja, en we willen ook méér naar plekken met een ziel, zo blijkt. Plaatsen waar dingen als eten, drinken en cultuur gedragen worden door locals. Geen all-in hotel aan de Turkse kust, dus. In de strategie van bijvoorbeeld Toerisme Vlaanderen is de bewoner sinds enige tijd de belangrijkste stakeholder. Terwijl in de definitie van duurzame ontwikkeling door de UN World Tourism Organisation die bewoner net op de láátste plaats komt. Daarmee klinkt de VN-organisatie inderdaad als de belangenvereniging van de toerismesector.” (Lees verder onder de foto)

In uw Venetië werd in april het lang aangekondigde entreegeld van vijf euro voor toeristen ingevoerd ...

“... met héél veel uitzonderingen voor onder meer familie. Het voorlopige resultaat is dat er net zoveel toeristen als voorgaande jaren zijn. Voorlopig zijn er aan het nieuwe systeem dus veel meer kosten dan baten. Je moet weten dat er dagelijks al 75 stewards ingehuurd worden om de maatregel te controleren. Je moet ook weten dat de verborgen doelstelling van die hele onderneming bij een burgemeester ligt die met die entreegeld-regel een tikkende tijdbom van de Unesco onschadelijk wou maken. Die had er namelijk mee gedreigd om Venetië op een zwarte lijst te zetten, omdat er geen goed management was na de Unesco-erkenning als werelderfgoed. Het toeristenbeleid van de burgemeester van Venetië was de afgelopen jaren onvoldoende. En er zijn studies die aangeven dat je minder bezoekers krijgt als je op die zwarte lijst belandt.”

Wat zijn anno 2024 eigenlijk de motoren van massatoerisme. Sociale media, stijgende welvaart, een cocktail van veel factoren?

“Sociale media worden steeds belangrijker. We spreken effectief al over ‘Tiktok-rijen’ voor een stroopwafelwinkeltje in Amsterdam of voor een zaak met bijzondere gebakjes in Parijs waar iemand dan per se een foto of filmpje wil met zo’n gebakje. De stijgende welvaart én mobiliteit op veel plekken in de wereld dragen ook bij. Grote ‘leveranciers’ in Europa zijn tegenwoordig Amerikanen en Aziaten. Niet alleen Chinezen, maar ook Koreanen. In de omgeving van Venetië gaan ze dan soms bergwandelen met flipflops. Levensgevaarlijk. Er zit veel aan reizen vast. Een stuk sociale status ook. En artikels als ‘24 uur in Malaga’ helpen niet echt om een duurzaam toerisme te krijgen.” (Lees verder onder de foto)

In 2013 werkte u al mee aan een studie over waterschaarste door overtoerisme. Is die kwestie nog actueel?

“In Zuid-Europa wordt het steeds droger, dus jazeker. Dat leidt effectief tot problemen voor de lokale bevolking. In Portugal is het al gebeurd dat men de keuze moest maken tussen golfbanen bij een hotel besproeien, of bewoners tussen 9 en 5 een douche laten nemen. En dan hebben we het nog niet over winterresorts gehad, waar men nepsneeuw spuit. In Frankrijk gaat men onder een bepaalde hoogte (1.700 meter) geen sneeuwkanonnen meer inzetten. Technisch gezien kan het wel, maar men begint te beseffen dat het niet duurzaam is. We hadden al veel verder moeten staan, maar ik blijf optimistisch dat het nog kan veranderen. En ik kan me voorstellen dat die internationale acties van locals iets in gang kunnen zetten. Dat er effectief heil zit in een revolutie door lokale bewoners, om aan te wakkeren dat het anders moet.”

Zelf ziet u een reserveringssysteem als een praktische oplossing.

“Zaken reserveren zijn we inmiddels gewend, als toerist. Denk maar aan een auto of museumtickets. Als je dat doortrekt, zie ik het reserveringsmodel als een toekomstmodel, ja. Met in eerste instanties geen straffen, maar beloningen. Kortingen bijvoorbeeld.”

“In Portugal is het al gebeurd dat men de keuze moest maken tussen golfbanen bij een hotel besproeien of bewoners tussen 9 en 5 een douche laten nemen”

Jan van der Borg

Toerisme-expert

Stel: ik wil dit weekend een dagje Amsterdam doen. Hoe kan dat model me dan tegenhouden?

“Doordat je een melding krijgt: je kán nog komen, maar je hebt geen recht meer op kortingen voor openbaar vervoer, musea, … omdat alles al vol is. Als je komt, zal je met andere woorden een moeilijke en dure dag Amsterdam hebben. En zal je wellicht graag willen overwegen om een andere keer te komen. Het lijkt me het enige model om een beetje uit de deadlock of impasse van het massatoerisme te geraken. En als het de spuigaten uitloopt, moet je misschien nog radicalere maatregelen nemen. Ken je de uitdrukking ‘de wal keert op zeker moment het schip’? Dat betekent dat als het schip zichzelf niet keert, het tegen de kant botst en op die manier gekeerd wordt. Daar staan we op dit moment.”(Lees verder onder de foto)

Zijn er plekken waar zo’n reserveringsmodel werkt?

“Er zijn plekken waar het redelijk goed werkt. Neem het Alhambra in Granada, dat alleen te bezoeken is na reservatie. Voor een hele stad heb ik het nog niet gezien. Het goeie nieuws is dus dat iemand de eerste kan zijn. Brugge misschien?”

De schepen van Toerisme zei me dat het ook daar een moeilijk verhaal blijft. Dat cruiseschepen in Zeebrugge wel beperkt worden, maar niet het aantal passagiers.

(lachje) “Nee, dat is het ook niet. Ik vond Brugge niet slecht bezig. Het gevaar is natuurlijk ook dat lovenswaardige voornemens in aanloop naar de verkiezingen op sterk water gaan.” (Lees verder onder de foto)

Airbnb wordt weleens gebrandmerkt als een platform dat massatoerisme in de hand werkt. Waarom is dat volgens u niet zo?

“Ik zie geen enkel probleem met Airbnb, zolang het effectief sharing economy blijft. Zoals in: een familie die een paar kamers vrij heeft, stelt die open. Of het huis van een overleden oma dient als B&B. Uit onderzoek blijkt dat mensen die in B&B’s logeren, vaak langer op dezelfde plek blijven en een betere voetafdruk nalaten. Wat wel keihard aangepakt moet worden, zijn huisjesmelkers die vijftig appartementen in Venetië of Amsterdam verhuren. Zoals de Nederlandse prins Bernhard.”

U doceert ook geografie en toerisme aan de KU Leuven. Is de huidige generatie studenten niet de generatie bij uitstek die zich hierom bekommert?

“Een kernbegrip in onze masteropleiding is inderdaad duurzaamheid, wat binnen de sector onderbelicht blijft. Studenten hebben oren naar dit discours, maar het valt me ook op dat het de meest pessimistische klassen in lange tijd zijn, over de wereld die zij erfden. Ik hoop dat ze door verhalen als deze heel goed beseffen welke uitdagingen voor ons liggen, en dat duurzaamheid des te sterker op hun agenda staat.”

Lien (29) woont al zeven jaar in Amsterdam: “Met een vriendin heb ik een wedstrijdje lopen hoeveel toeristen per dag plots voor je fiets opduiken”

Lien Baelde (29) is professioneel danser en personal trainer in Amsterdam, waar ze zich na haar studies vestigde. “In 2017 was dat. Toen zou het misschien nog net mogelijk geweest zijn om, met een dikke lening, een huis te kopen. Nu is het een beetje balen, want totaal niet meer mogelijk.”

Eén van de gevolgen van overtoerisme is het stijgende kortverblijf in huizen en hotels, met een woningmarkt onder druk en wegtrekkende centrumbewoners als gevolg. “In Amsterdam is het niet gebruikelijk dat je een heel appartement voor je alleen hebt”, zegt Baelde, “omdat het zo duur is. Voor 65 vierkante meter betaal ik 1.100 euro, zonder water- en andere energiekosten. M’n huisgenote bikkelt met die prijs, een Franse vriendin trekt weer naar Frankrijk. Mijn buurt net buiten de ring is druk, maar niet supertoeristisch, we hebben er geen last van de ‘braltoeristen’ die rond de Wallen soms rondhangen – de gemeente plaatste er een bord dat waarschuwde om niet dronken in de grachten te vallen – of andere drugstoeristen. Met een vriendin heb ik een wedstrijdje lopen hoeveel toeristen per dag plots voor je fiets opduiken. In de buurt rond De 9 Straatjes (winkelgebied in Amsterdam-Centrum, red.) sta ik soms te kijken: wáárom zo’n rij voor een winkeltje waar men chocoladekoekjes verkoopt dat op TripAdvisor staat, als die in Albert Heijn even goed zijn?” (lachje)

“Het toerisme is de jongste jaren zichtbaarder geworden, ook in de horeca of de Hema vallen me nu de expats op die je in het Engels bedienen, al spreek je zelf Nederlands. Ik ben net terug van een lange reis in Zuid-Amerika, ook om te checken of ik nog wel in Amsterdam pas. Eigenlijk is het antwoord: ja. Ik ken er de weg, mijn job is er gewild. Ik ga nu ook als gastronomische gids werken. Zelfs als m’n buurt meer als De 9 Straatjes zou worden, zou ik wellicht niet meteen vertrekken.”

Brugse schepen van Toerisme stelt cruiseschepen aan de kaak: “We hebben een vergissing begaan”

Brugse schepen van Toerisme Mieke Hoste (Vooruit) miskent de Brugse ‘toppositie’ in het lijstje met drukstbezochte steden niet. Jaarlijks zijn er per inwoner liefst 21 toeristen, berekende huizenverhuurplatform Holidu. “ Dat klopt cijfermatig,” zegt Hoste, “maar wekt de verkeerde indruk dat het hier op elk moment zo druk is. Maar ja, soms is het inderdaad veel te druk. In 2023 hadden we tien dagen met minstens 50.000 bezoekers. Dat waren er meer dan in 2022. Eén dag waren er zelfs 73.000 mensen. Dan zie je overvolle straten, met vaak een piek tussen 11 en 15 uur. Door excursionisten die onder andere vanuit Amsterdam, Gent of zelfs Londen komen. Maar onze stad kan je niet beleven op een paar uur tijd. Het zijn dan ook niet de dagjestoeristen waarop we inzetten in advertenties of communicatie, daarmee zitten we op de lijn van Toerisme Vlaanderen. Op meerwaardezoekers zetten we in, die liefst een paar nachten blijven. Om hier dan ook onze musea of de Triënnale te bezoeken. Andere maatregelen zijn een hotelstop en de ‘gouden driehoek’ tussen Grote Markt en Begijnhof waar we toeristen proberen in te navigeren. Maar het blijft een moeilijk evenwicht, zonder pasklaar antwoord.”

Met de cruisetoeristen vanuit Zeebrugge worstelt de stad ook. “Er is een beperking gezet op het aantal schepen”, zegt Hoste. “Maar in mijn ogen heeft de burgemeester een vergissing begaan door geen beperking te zetten op het aantal mensen op die schepen. We moeten opletten. Af en toe hoor je dat iemand weg wil uit het stadscentrum door de overlast. En als gepensioneerden dan de plaats innemen van vertrokken jongeren, is dat ook niet goed voor de stadskas, want zij dragen niet bij via werk. Wat we hier willen is een gezonde mix, met ook veel woonfunctie.”

Arne (28) verhuisde zes jaar geleden naar Barcelona: “In de oude stad zijn veel appartementen Airbnb-plekken geworden”

Arne Adriaenssens (28) is copywriter met een verleden bij een reismagazine. Hij woont sinds zes jaar in Barcelona, “op 10 minuten met de metro van Plaça de Catalunya”.

In de jaren voor en na covid zag Arne de Catalaanse hoofdstad evolueren. “Ik heb de indruk dat corona deze stad vooral bewust gemaakt heeft van het economisch belang van toerisme. Zes jaar geleden zag ik her en der nog graffiti-slogans als Tourists go home op muren, vandaag zie ik die eigenlijk niet meer, of ze zijn afgebladderd. Natuurlijk zorgen toeristen ook voor overlast. Vooral diegenen die zich tegoed doen aan spotgoedkope tapas en sangria lijken aan dat profiel te beantwoorden. Veel Britten, Duitsers, Amerikanen ook. In de oude stad zijn veel appartementen Airbnb-plekken geworden. En even buiten het centrum is Park Güell een Ramblas 2.0 geworden. De huurprijzen zijn op enkele jaren tijd flink gestegen, zowat overal. In mijn buurt vind je niks meer onder de 1.000 euro. Verder heb ik de indruk dat almaar meer toeristen op zoek zijn naar unieke belevingen. Op een plek buiten het centrum zijn er bijvoorbeeld de Bunkers del Carmel, daar hangen nu toeristen rond in plaats van lokale jongeren.”

Toch is Arne niet van plan om snel weg te trekken uit Barcelona. “In mijn woonbuurt kan ik ontsnappen aan de drukte. En het blijft een magische stad, met de bergen, de zee, de infrastructuur en architectuur. Bovendien wordt Barcelona fantastisch goed onderhouden, voor het toerisme. Elke avond nadat de laatste mensen van het strand zijn, wordt er door een ploeg opgeruimd. ’s Ochtends is het strand weer helemaal proper. Dat zou zonder toerisme misschien niet zo zijn. Dit jaar lijkt het trouwens al vroeg begonnen. Het viel me op toen ik zopas nog door de stad liep en veel toeristen zag.”

Belgisch ereconsul Sabine (48) woont al 24 jaar in Dubrovnik: “Deze stad kan een voorbeeld voor andere steden zijn”

Sabine Gouhie (48) woont al 24 jaar in Dubrovnik, waarvan 15 jaar als consul voor België. “2000 was het eerste jaar na de oorlog (de Kroatische onafhankelijkheidsoorlog van Joegoslavië, red.) waarin Dubrovnik openging voor Belgische toeristen. Het aantal toeristen is sindsdien blijven stijgen, met een vertraging rond de financiële crisis van 2008. Een grote commerciële motor is de serie Game of thrones, waarvan acht seizoenen hier gedraaid werden. Vooral Aziatische toeristen komen eropaf. Dan nemen gidsen hen mee naar de plekken waar gefilmd werd. Hoewel de toeristenaantallen bleven stijgen, zijn hier nooit grote protesten geweest. De stad doet al enkele jaren flinke inspanningen voor de locals, met het Respect the city-plan. Dat regelt onder meer een maximum van 20 toeristen per gids – zodat die niet luid hoeft te roepen – en ook het verkeer wordt in betere banen geleid. Dubrovnik is een schiereiland met veel eenrichtingsverkeer. Voor het uitrijden van toeristenbussen zijn er tijdslots. Veel van dat plan is gericht op locals. Er was een tijd waarin veel woningen verkocht werden aan buitenlanders, maar daar is nu ook een tegenbeweging van het stadsbestuur. Toerisme is de hoofdbron van het inkomen voor de stad en zelfs de provincie, maar locals vullen natuurlijk de tijd op buiten de twee zomermaanden. Als lokale inwoner krijg je ook korting in restaurants. Ja, Dubrovnik kan een voorbeeld voor andere steden zijn, tegen massatoerisme.”

Vandaag runt Gouhie een eigen zaak die onder meer teambuildings en luxevakanties organiseert. Met advies voor Belgen: “Op één of twee uur heb je het centrum gezien, maar buiten de stad is ook nog zoveel. Oesters in het noorden bijvoorbeeld. De grens naar niet-EU-landen Bosnië en Montenegro oversteken kan ook, maar daarvoor mag je de nodige papieren niet vergeten.”