Opinie: Het idee van het Utrechtse kerkenkruis nodigt uit te bidden voor de vrede van de stad
Roelof Bisschop is Tweede Kamerlid voor de SGP. Dit is een veertiendaagse politieke column, die bij toerbeurt verzorgd wordt door politici van CDA, ChristenUnie en SGP.
Als je op een oude plattegrond van de stad Utrecht alle middeleeuwse kerken omcirkelt, verbaas je je over hun aantal. Utrecht was natuurlijk al vanouds de bisschopsstad, maar was het aantal kerken in verhouding tot de omvang van de stadsbevolking niet erg groot? Kijk je verder, dan ontdek je al snel dat je onderscheid moet maken tussen kapittel- en parochiekerken. De kapittelkerken waren vooral bestemd voor geestelijke gemeenschappen en de parochiekerken voor het kerkvolk, de leken.
Concentreer je je op de kapittelkerken, dan lijkt er een patroon te zijn. Volgens sommige historici vormen die samen het ‘Utrechtse kerkenkruis’, met als centrum de Domkerk. Naar hun mening liet de toenmalige bisschop van Utrecht in de elfde eeuw bewust op bepaalde locaties in de stad enkele kerken bouwen, zodat die samen een kruis vormden. Ook in enkele Duitse steden komt zo’n middeleeuws kerkenkruis voor. De gedachte als zodanig is dus niet uit de lucht gegrepen.
Wat zeggen de bronnen?
Het idee van het Utrechtse kerkenkruis heeft zelfs een plaats gekregen in de canon van de stad Utrecht. Ook op de site van Het Utrechts Archief wordt het gepresenteerd als een feit. Het heeft daarmee dus min of meer een officiële status. Maar als historicus blijf je toch kritische vragen stellen: Wat zeggen de bronnen? Hoe zeker kunnen we zijn van dit ontwerp?
Inderdaad, de lijn tussen de Pieterskerk en de Mariakerk (de laatste is inmiddels afgebroken) en de lijn tussen de Janskerk en de Paulusabdij (die laatste is eveneens verdwenen) kruisen elkaar in de Domkerk. Het staat vast dat de betrokken kerken in de elfde eeuw zijn gebouwd en dat de beide lijnen samen een soort kruis vormen.
Er zijn echter nogal wat argumenten die pleiten tégen een vooraf ontworpen concept van een kerkenkruis in de stad Utrecht. Pas in 1898 wordt deze structuur namelijk voor het eerst genoemd. Er zijn geen middeleeuwse bronnen – en ook geen bronnen uit de eeuwen erna – die over een dergelijk ontwerp spreken. Geografisch gezien vormt het geheel bovendien geen zuiver kruis: de ‘dwarsbalk’ ligt scheef en beide einden zijn van ongelijke lengte. Daarnaast negeert het concept van dit kerkenkruis de belangrijke plaats die de Sint-Salvator- of Oud-Munsterkerk (gebouwd rond achtste eeuw en gesloopt in 1587) als Utrechtse ‘moederkerk’ én bovendien als kapittelkerk innam.
De nuchtere conclusie moet dus zijn dat het Utrechtse ‘kerkenkruis’ weliswaar een interessant idee is, maar zeer waarschijnlijk bestempeld moet worden als een typisch negentiende-eeuwse invented tradition. De beschikbare bronnen bieden in elk geval geen basis voor het idee van een vooraf ontworpen kerkenkruis binnen de stad Utrecht.
politiek
Toch is daarmee niet alles gezegd. Als christelijk politicus spreekt het idee van zo’n kerkenkruis mij bijzonder aan. Het is een inspirerende gedachte dat het kruis in, over en voor de samenleving aanwezig is. Het kruis als teken van Christus’ overwinning over dood, graf, hel, duivel, kwaad, geweld, oorlog, ellende en verdriet. Het kruis waardoor boze machten worden weerstaan en verslagen (vergelijk Efeze 6).
Dat betekent ook dat kerken die zich noemen naar de naam van Christus, in de gure werkelijkheid van het secularisme, niet in hun schulp kruipen of proberen het op een akkoordje te gooien met de ‘wereld’. Zo’n kerkenkruis – opzettelijk of onbedoeld gerealiseerd – nodigt ons als christenen juist uit om Hem publiekelijk te belijden, voor zijn naam uit te komen en om voor overheid en samenleving te bidden. Dat is de lijn van de profeet Jeremia, die de ballingen in Babel aanspoorde: ‘Zoek de vrede voor de stad waarheen Ik [de Heere] u in ballingschap heb gevoerd. Bid ervoor tot de Heere, want in haar vrede zult u vrede hebben (Jeremia 29).’
