Het is twintig jaar geleden dat Kuipers met een Russische Soyuz-raket de ruimte in werd geschoten. Hij bleef negen dagen aan boord van het ISS, waar hij in gewichtloze toestand tientallen experimenten uitvoerde.
Van kinds af aan is Kuipers geïnteresseerd in ruimtevaart. Hij hoopte astronaut te worden, maar een zeker doel was dat niet. Kuipers was bang dat hij het als brildrager kon vergeten. Als arts en later in dienst van de Koninklijke Luchtmacht en de Europese ruimtevaartorganisatie ESA onderzocht hij het menselijke evenwichtsorgaan en het effect van gewichtloosheid. In 1991 begon hij bij ESA met fysiologische experimenten.
Daar kreeg Kuipers in 1998 te horen dat hij was geselecteerd als astronaut. Dat hij een vlucht zou krijgen, stond daarmee vast. Maar wanneer? In 2002 kreeg hij het verlossende telefoontje: in 2004 kon hij mee als 432e ruimtevaarder ter wereld.
Kuipers: "Dat was natuurlijk fantastisch. Na jaren training krijg je dan een vlucht toegewezen. Vanaf dat moment weet je: ik moet gezond blijven tot het zover is."
Uiteindelijk zit je met twee anderen in een krappe capsule boven op een raket in Kazachstan. Het duurt nog 2,5 uur tot de lancering. Wat gebeurt er in de tussentijd?
"In de simulaties waarmee je oefent gaat natuurlijk van alles mis, maar in werkelijkheid verloopt het rustig. Je weet precies waar je op moet letten en wanneer je actie moet ondernemen. Er wordt muziek voor je afgespeeld en je kan nog even slapen als je wil. Op dat moment was mijn grootste angst dat het niet door zou gaan, want ik wilde al 33 jaar de ruimte in."
Kun je uitleggen hoe de lancering verliep?
"Op een gegeven moment begint de capsule te trillen en klinkt er een enorm lawaai. Al wordt dat gedempt door je helm en koptelefoon. Vervolgens ga je overal op letten: van hoeveel brandstof je verbruikt tot wat je snelheid is."
"Op 80 kilometer hoogte gaat het omhulsel rondom de capsule eraf. Die zit daar om antennes tijdens de lancering te beschermen. Dan kun je ineens naar buiten kijken. Aan mijn linkerkant keek ik recht de zon in. Maar mijn collega op de rechterstoel, van wie het ook zijn eerste ruimtereis was, riep: "André, kijk!" En toen zag ik door zijn raampje de blauwe kromming van de aarde. Daarachter was het helemaal zwart."
"Je kunt het maar kort op je in laten werken, daarna moet je je weer concentreren op het verdere verloop van de lancering."
De oncomfortabele reis naar het ISS duurt zo'n twee dagen. Daarna wordt de bemande capsule gekoppeld aan het ruimtestation en kunnen de astronauten aan boord.
Wat was je eerste indruk?
"Je komt binnenzweven en het is alsof je in een machinekamer terechtkomt. Het ruikt metaalachtig. Je moet even wennen aan de gewichtloosheid, je kunt een beetje ruimteziek worden. Maar daarna ga je al snel aan het werk. In deze missies wordt veel tijd, geld en energie gestopt, dus het is hard werken. Het is zeker geen vakantie, je bent zeer geconcentreerd en wil geen fouten maken."
Vergeet je daardoor weleens dat je in de ruimte bent?
"Je zweeft altijd, maar je hebt niet altijd door dat je in de ruimte bent. Af en toe kun je naar een rustige module en als je het dan donker maakt, zodat je geen reflecties in het raam hebt, kun je even naar buiten kijken om het te laten doordringen."
Veel astronauten zijn de planeet door hun ruimtevlucht heel anders gaan bekijken. Dat komt door het zogeheten overview effect, dat ontstaat als je de aarde op grote afstand ziet. Dat uitzicht moet overweldigend zijn. Vaak beseffen ruimtevaarders dan ineens hoe kwetsbaar onze planeet eigenlijk is.
Kuipers: "Zeker als je na een lange vlucht terugkeert op de aarde en eindelijk het versgemaaide gras weer ruikt, merk je wat een klein en kwetsbaar bolletje het is. Hier moeten we het met zijn allen mee doen."
"Wat dat betreft voel ik me echt een wereldburger die soms denkt: waar maken we ons in Nederland toch druk om, met die ruzietjes en dat politieke gedoe? We zijn allemaal astronauten op het schip dat aarde heet."
Kuipers ging in 2011 terug naar het ISS. Toen verbleef hij er een half jaar en werd het station iets meer zijn thuis. De Nederlander was betrokken bij de koppeling van de allereerste onbemande Dragon-capsule van SpaceX aan het ISS. Het was de eerste keer dat een particulier bedrijf een capsule naar het ISS bracht. Inmiddels is het concern van Elon Musk niet meer uit de ruimtevaart weg te denken.
Er is dus veel veranderd, de commercie is ingetreden. Is dat een goede ontwikkeling?
"Raketten zijn goedkoper geworden en bedrijven werken nu eenmaal efficiënter dan logge ambtenarenapparaten. Dat is op zich prima, maar we moeten het goed blijven reguleren. Anders ontstaat er een soort Wilde Westen met satellieten en ruimtepuin."
Het enige wat Kuipers aan boord van het ISS heeft achtergelaten, is een uitgeprinte foto van de bemanning van spaceshuttle Columbia. Toen die bemanning terugkeerde naar aarde, brak de shuttle in delen uiteen. Alle astronauten aan boord kwamen om het leven. Omdat op deze missie ook Nederlandse onderzoeken gepland waren, zou Kuipers aanvankelijk met deze shuttle naar het ISS gaan. Maar dat ging uiteindelijk niet door.
Waarom wilde je ze eren met een foto in het ISS?
"Ik kende de bemanning heel goed. Nadat ze waren verongelukt, opende ik mijn mail en zag ik een bericht van de arts en het team. Vlak voordat ze vertrokken hadden ze nog mails gestuurd naar bekenden op aarde. De foto hangt waarschijnlijk nog steeds in het ISS, samen met mijn print van de e-mail."
Je hebt altijd gezegd dat je na je ruimtereizen wil voelen dat je een bijdrage aan de mensheid hebt geleverd. Voel je dat nu zo?
"Ruimtereizen zijn mooi, je ziet prachtige dingen. Maar op de lange termijn is het vooral prettig als je nuttig bent geweest voor de mensheid. Uiteindelijk zijn al deze werkzaamheden in de ruimte kleine bijdragen aan de vooruitgang van de mensheid."
"Tijdens mijn eerste vlucht deed ik bijvoorbeeld een onderzoek met plasmalampen. Dat kwam vanuit de TU Eindhoven, samen met Philips. Dankzij dat experiment werd een enorme energiebesparing met die lampen mogelijk."
Nu ben je als ESA-astronaut met pensioen. Maar zou je nog eens gaan als je wordt gevraagd door een commerciële partij?
"Ik zou zo weer gaan. Naar de maan. Of zelfs naar Mars. Tijdens mijn training was er al sprake van een mogelijke terugkeer naar de maan. Toen dacht ik nog: als ze een beetje opschieten, haal ik het misschien nog."
Maar Kuipers is op aarde nooit stil blijven zitten. Ook op zijn 65e niet. Later dit jaar organiseert hij in Nederland een groot astronautencongres ter ere van het twintigjarige jubileum van zijn eerste vlucht. Zo'n honderd astronauten komen vertellen over wetenschap, innovatie en duurzaamheid.
Alleen uit Rusland komt niemand.
"Dat gaat niet vanwege het Nederlandse sanctiebeleid. Dat geldt overigens ook voor andere congressen hoor. Het gaat erom dat de Russische overheid voelt dat ze verkeerd bezig is. Voor mij zijn de kosmonauten natuurlijk gewoon collega's. Mijn Russische collega op het ISS was geen militair, maar een ingenieur."
Als onderdeel van dit congres gaat de eerste film van Kuipers in première in de Ziggo Dome. In Beyond: Ode to the Earth wil hij de kijkers het gevoel van een ruimtereis overbrengen en de schoonheid van de aarde laten zien.
Rutger Otto is techverslaggever
Rutger schrijft over de impact van technologie op de maatschappij. Lees hier meer verhalen van Rutger.