Voormalig VN-secretaris-generaal Kofi Annan overleden

In tegenstelling tot zijn voorganger, de arrogante Boutros Boutros Ghali, was Annan een uitstekende communicator. Hij verraste zijn gesprekspartners, en ook de journalisten op zijn persconferenties, met zijn heldere en eerlijke taal. Sinds de Zweed Dag Hammarskjold was er geen secretaris-generaal meer geweest die op die manier de publieke opinie in de wereld wist aan te spreken en te bewegen.Slobodan MilosevicAnnan ontvouwde grote politieke en morele ambities voor de VN in zijn toespraken die vaak van aanzienlijke politieke moed getuigden. In 1997, het eerste jaar van zijn ambtstermijn, was het al raak. Op de top van de Organisatie voor Afrikaanse Eenheid, inmiddels omgevormd tot de Afrikaanse Unie (AU), zei de Ghanese secretaris-generaal dat Afrika zijn problemen vooral aan zichzelf te wijten heeft. Hij veroordeelde het gebrek aan behoorlijk bestuur, aan vrij debat, aan democratie. Hij maande de aanwezige leiders aan niemand tot hun gezelschap toe te laten die met een geweer aan de macht gekomen was. De meeste Afrikaanse leiders waren woedend. Een vriend zei Annan later dat hij geluk had dat hij niet ter plekke gelyncht was.Een andere geruchtmakende toespraak hield Annan in 1999. Hij zei toen dat de staten zich niet achter hun nationale soevereiniteit konden verstoppen om zwaar geweld te gebruiken tegen delen van hun eigen bevolking. De secretaris-generaal ondermijnde daarmee het basisprincipe van de VN, de soevereiniteit van de staten, door het recht op humanitaire inmenging te erkennen om etnische zuivering of genocide tegen te gaan.Onder dat principe keurde hij de in 1999 de Navo-actie goed ten voordele van Kosovo en tegen de Servische president Slobodan Milosevic.Kofi Annan keek niemand naar de ogen. Hij wees de rijke landen erop dat ze een onevenredig deel van de grondstoffen der aarde opslorpen, en zei dat ze de plicht hebben de rijkdom billijker te delen met de arme landen. Dat leidde tot de Millenniumtop van 2000, die een blauwdruk uitwerkte om de armoede tegen 2015 te halveren.Moreel gezagOnvermoeibaar hield Annan pleidooien voor een welbegrepen strijd tegen het internationaal terrorisme, voor een krachtiger aanpak van de gesel die aids is, voor een coherent wereldwijd optreden tegen de spreiding van wapens voor massavernietiging, waarbij de spreiding van nucleaire wapens nu de grootste uitdaging is. Hij wees daarbij de vijf permanente leden van de Veiligheidsraad met de vinger door te zeggen dat de landen met de meeste atoomwapens het voorbeeld moeten geven door hun arsenalen drastisch in te perken en liefst tot nul te herleiden.Die standpunten gaven Annan een groot moreel gezag, vooral in de westerse wereld en bij de internationale ngo's die kind aan huis werden in een VN-hoofdkwartier, dat veel meer ging openstaan voor de buitenwereld. Ze leverden hem ook de bijnaam van ,,seculiere paus'' en de Nobelprijs op.Maar juist in die verheven opvatting over de VN zaten Annans politieke mislukkingen ingebouwd. En die kon hij zien aankomen begin van de jaren negentig toen hij verantwoordelijk was voor de vredesoperaties.De internationale samenwerking tegen de Iraakse bezetting van Koeweit in 1990-1991 had de illusie geschapen dat een nieuw tijdperk aangebroken was. De tijd was voorbij dat een verdeelde Veiligheidsraad handenwringend aan de zijlijn stond. Eendrachtig had de ,,internationale gemeenschap'' een door de Amerikanen geleide strijdmacht gestuurd om Koeweit te bevrijden.Srebrenica en RwandaDat zette Kofi Annan aan tot een zeer voluntaristische kijk op nieuwe vredesoperaties. Het was altijd de regel geweest dat er maar troepen voor vredesbehoud gestuurd werden als er ter plekke al een bestand was tussen de strijdende partijen. Maar naar Somalië, waar hongersnood heerste, naar Bosnië, naar Rwanda, werden blauwhelmen gestuurd zonder dat die voorwaarden vervuld werden. De VN moesten tonen dat ze snel konden ingrijpen en men hoopte er dan maar het beste van.De onduidelijke mandaten leidden tot katastrofes. Omdat Boutros Ghali alle aandacht opeiste bleef Kofi Annan in die tijd buiten schot over de massamoorden op Moslimmannen van Srebrenica en de genocide in Rwanda.Maar hij deelde de verantwoordelijkheid ervoor. Het was ook zijn visie dat de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties brede mandaten zou geven voor het herstel of het behoud van vrede, en dat de lidstaten daarvoor dan de nodige troepen zouden leveren. Uiteraard rekende hij vooral op de landen met goede getrainde, modern bewapende en gedisciplineerde troepen.Als secretaris-generaal moest Annan echter telkens weer vaststellen dat een eensgezinde, vastberaden Veiligheidsraad misschien wel zijn droom maar geen werkelijkheid was. Ook bleek dat de meeste lidstaten het beginsel van de soevereiniteit boven alles plaatsten en niets moesten weten van zijn ,,plicht tot interventie''. Vredesoperatie keerden terug naar het patroon waarin instemming van de betrokken partijen vereist werd. In Oost-Timor bijvoorbeeld barstte in augustus 1999 hevig geweld uit nadat de bewoners in een referendum massaal voor onafhankelijkheid van Indonesië hadden gekozen. Het geweld kon twee maanden blijven woeden omdat de Veiligheidsraad geen vredestroepen wilde sturen zonder toestemming van de bezettende mogendheid, Indonesië.Een andere prioriteit van Annan, de hervorming van de VN, botste ook op de verdeeldheid van de Veiligheidsraad en de rest van de wereld.Oorlog in IrakTerecht voerde de Afrikaanse secretaris-generaal aan dat de samenstelling van de Veiligheidsraad, het machtigste orgaan van de VN, de huidige wereld (in 2006, red.) niet meer weerspiegelt. Zijn steun aan plannen voor een uitbreiding van het aantal permanente leden leverde hem meteen de vijandschap van China op, dat zijn privileges met geen andere Aziatische mogendheid en zeker niet met Japan wil delen. Alle plannen om het aantal permanente en andere leden uit te breiden, kelderden op nationale egoïsmen, op de rivaliteiten tussen de kandidaten, tussen de continenten en wereldregio's.De zwaarste klap voor de secretaris-generaal was uiteraard dat hij niet kon voorkomen dat de Verenigde Staten in 2003 hun oorlog in Irak begonnen zonder mandaat van de Veiligheidsraad. Dat kan hem niet aangerekend worden. Hij deed wat hij kon om het drama te vermijden. Maar hij kon niet op tegen het geloofspunt van de Amerikaans neocons dat alleen de afzetting van Saddam Hoessein een kans bood op democratisering en vrede in het Midden Oosten. En hij kon evenmin op tegen de kortzichtigheid waarmee de bloedige dictator in Irak zijn vijanden in de kaart speelde door jarenlang de VN-inspecteurs aan het lijntje te houden. Annan verweet de VS hun ,,illegale oorlog'' maar bleef proberen Amerika tot de terugkeer naar een meer multilaterale diplomatie te bewegen.DarfourAmerika was niet het enige permanente lid van de Veiligheidsraad dat zich unilateraal gedroeg. Telkens weer moest Annan vaststellen hoe vaak de permanente leden eigenbelang, en niet de morele visie van de secretaris-generaal, als leidraad namen. Wegens oliebelangen bijvoorbeeld schermden Rusland en China het Iran van de ayatollahs af voor betekenisvolle sancties wegens zijn nucleair programma. Om dezelfde reden beschutte China zijn olieleverancier Sudan voor strafmaatregelen wegens de slachtingen in Darfour.Sinds in 2003 de slachtingen in Darfour begonnen, heeft Annan geprobeerd de wereld tot actie aan te zetten tegen de slachtpartijen die meer doden hebben gemaakt dan twee jaar geleden de tsunami deed, en miljoenen mensen op de vlucht dreven. Vorige maand nog waarschuwden VN-vertegenwoordigers en hulporganisaties opnieuw voor een humanitaire catastrofe.Maar zijn eigen continent stuurde de secretaris-generaal in 2006 een akelig afscheidsgeschenk toen de Afrikaanse Unie uitgerekend Soedan tot haar voorzitter verkoos. Annan toonde zich onlangs ook zeer teleurgesteld omdat de nieuwe Raad voor de Mensenrechten van de VN nog zelfs geen vergadering over Sudan heeft gehouden.

Corruptie en zoon KojoAnnans geloofwaardigheid werd aangetast door de onthulling van de corruptie in het VN-programma van olie voor voedsel in het Irak van Saddam Hoessein. Kofi Annan kreeg bovendien een persoonlijke klap door het gedrag van zijn zoon Kojo, onder meer in die affaire. Kojo Annan had meermaals zijn relatie met zijn vader en diens medewerkers misbruikt voor persoonlijk voordeel. De persoonlijke integriteit van Kofi Annan kwam ongeschonden uit de onderzoeken, zijn leiderschap van de VN niet. Het Völkerrapport van 2005 was streng voor ,,onethisch en corrupt'' gedrag aan de top van de VN-administratie.Ook voordien had de leiding van de VN al een vernietigend rapport gekregen. Dat was na de moordende bomaanslag op het VN-hoofdkwartier in Bagdad in augustus 2003 waarin onder anderen Annans medewerker en vriend Sergio Vieira di Mello om het leven kwam. Het onderzoek stelde de onvoldoende beveiliging, onduidelijke bevelstructuren, logge besluitvorming in de VN-operaties aan de kaak.Ten slotte tastten rapporten over wangedrag van blauwhelmen in Afrika, onder meer verkrachting en afpersing, de geloofwaardigheid aan van de meest bekende en gerespecteerde VN-activiteit, die van vredeshandhaving. Voor Annan was dat des te bitterder omdat hij voor zijn benoeming tot secretaris-generaal als tweede man van de VN juist belast was met de vredeshandhaving, en onder zijn leiding het aantal vredesoperaties enorm is toegenomen.In een carrière van dertig jaar had Kofi Annan al alle echelons van de VN-bureaucratie beklommen, toen hij in 1997 aan het hoofd van de organisatie kwam. Verwacht werd dus dat de Ghanees vanuit zijn vertrouwdheid met die administratie in staat zou zijn de logge en geldverslindende VN-machine te stroomlijnen. Dat was overigens een van de redenen waarom hij bij zijn benoeming de volmondige steun genoot van de Amerikaanse regering. Maar de nieuwe secretaris-generaal ontpopte zich al snel meer tot een generaal dan tot een secretaris.Woorden vs. dadenCritici hebben Kofi Annan verweten dat op zijn mooie woorden te weinig daden volgden. Dat is onder meer de kritiek van een wetenschapper die het reilen en zeilen van de VN al lang volgt, Edward C. Luck, directeur van het Center on International Organisation van de Columbia University. Hij wordt geciteerd in de pas vertaling van het boek Kofi Annan. Een leven in het teken van vrede van Stanley Meisler, een biografie die te veel als een heiligenleven overkomt om geloofwaardig te zijn.Luck wuift Annan alle lof toe voor het aansnijden van grote problemen ,,op een serieuze en sobere wijze'' maar verwijt de secretaris-generaal dat hij dan niet verder gaat met zijn ideeën en ze niet aan het werk van de VN koppelt. Over het terrorisme bijvoorbeeld deed Annan volgens Luck ,,ongeveer een mand lang moedige, scherpe en wijze uitspraken'' maar had hij het er daarna niet meer over. Luck omschrijft de toespraken als ,,tijdelijk enthousiasme'' waaraan ,,uitgewerkte oplossingen'' voor het opgeworpen probleem ontbreken.Die kritiek is in die mate terecht dat Annan zijn toespraken vooral beschouwde als het luiden van noodklokken.

In elk geval zal Annan herinnerd worden als een bezielde secretaris-generaal die door zijn inspirerende denkbeelden en zijn humanisme, het koude monster aan de Newyorkse East River een menselijk gezicht gaf.