Het overlijden van mijn vriend verduisterde mijn hart en in alles waar ik naar keek, zag ik de dood. De stad was een straf voor mij en ons huis één grote ellende. Alles wat ik met hem had gedeeld, was zonder hem een onbeschrijflijke marteling geworden. Mijn ogen zochten hem overal, maar ik zag de leegte. En ik had nergens meer zin in omdat hij er niet was en omdat niets tegen mij kon zeggen: "Kijk, daar heb je hem," zoals toen hij nog leefde, als hij even weg was geweest. Ik wist geen raad met mezelf en ik bleef mijn ziel maar vragen waarom ze toch zo bedroefd was en mij zo van streek maakte. Maar ze kon mij geen antwoord geven. En als ik zei: "Vertrouw maar op God," gehoorzaamde ze niet, en terecht, want de geliefde vriend die ze verloren had, was veel echter en beter dan het fantasiebeeld waarop ze van mij moest vertrouwen. Alleen huilen deed me goed. Dat bracht mijn ziel aangename rust nu mijn vriend er niet meer was.(…)
Het verbaasde me dat de andere mensen bleven leven, want mijn vriend die ik had liefgehad alsof hij nooit zou sterven, was dood. En het verbaasde me nog meer dat ik, die toch zijn tweede ik was, na zijn dood gewoon bleef leven. Iemand heeft ooit heel terecht gezegd dat een vriend de helft van je ziel is. Ik had het gevoel dat mijn ziel en de zijne één ziel waren in twee lichamen. En ik vond het leven afschuwelijk omdat ik niet als een halve mens wilde leven. Misschien was ik daarom ook wel zo bang om dood te gaan, want iemand van wie ik zoveel had gehouden, mocht niet helemaal sterven.
In het bovenstaande bericht van Kerknet vertelt een vader hoe zijn driejarige zoontje geboeid is door hetzingenen de rituelen van de hoogmis. Hij houdt van wierook en gekleurde glasramen. Door de ogen van zijn zoon komt hij er achter hoeveel er gesproken wordt in de Romeinse ritus. Het zijn de woorden die hem vervelen.
Zo zijn er de openingsriten, die altijd gelezen worden.
Slechts in het beste geval wordt het 'Heer, ontferm U' en 'Eer aan God’ gezongen
Dan is er de Liturgie van het Woord: gelezen.
Er is de homilie: gelezen.
Dan volgt de voorbede: gelezen.
De geloofsbelijdenis: gezegd.
Het eucharistisch gebed: gelezen.
Het Onze Vader: veelal gezegd.
De slotriten: gelezen.
Het lijkt erop dat muziek gebruikt wordt als een soort intermezzo tussen het eigenlijke werk.
Het lijkt wel alsof we denken: ‘Hey, er wordt hier te veel gesproken, laten we iets zingen om de mensen een pauze te gunnen. En dan nu terug naar de tekst’. Dan lijkt hij zich gauw te vervelen ondanks zijn levendige verbeelding. Hij wil halverwege de eucharistieviering de kerk verlaten, omdat er toch niks gebeurt, want er is geen muziek, enkel de naakte stem van iemand die leest, leest en nog eens leest. Hij wordt niet aangesproken omdat zijn taalontwikkeling onvoldoende is. Ook voor veel volwassenen is de overdaad aan gesproken woorden te veel en wordt de viering al gauw saai.
Werkwijze:
Organiseer speciale bijeenkomsten in de kerk voor peuters (en volwassenen) waarin veel minder gesproken wordt en waar veel meer muziek mag klinken. Bijvoorbeeld Elly en de Wiebelwagen is een kleuterprogramma waarin Elly, Dop en Kurk rondtrekken met de Wiebelwagen. Elly vertelt bv. een verhaal uit het boek 'Beloofd is Beloofd'! en leert kinderen een liedje.
Van numineus naar mystiek. Het sacrament van de stilte.
Rudolf Otto schreef met ‘Das Heilige’ in de vorige eeuw een van de belangrijkste theologische boeken uit de geschiedenis. Hij beschrijft hierin de numineuze ervaring als de kern van iedere religie. Otto introduceerde een nieuw woord in zijn boek, namelijk het woord numineus. Hij wilde woorden als religieus en spiritueel vermijden omdat daarbij interpretatiekaders meeklonken die hij wilde vermijden. Otto greep terug op het van oudsher wel bekende woord ‘numen’ en stelt: Wanneer men van omen omineus kan maken, dan kan men van numen numineus maken. De numineuze ervaring is huiveringwekkend en fascinerend tegelijkertijd.
Numineuze ervaring
Wat verstond Otto onder een numineuze ervaring? Het is een korte mysterieuze aanraking, een plotselinge beroering uit een andere wereld, zo lijkt het. Een numineuze ervaring wordt door Otto omschreven als een contrastervaring. Er is sprake van een harmonie van 2 contrasterende tegenstellingen. Een numineuze ervaring bestaat altijd uit 2 tegenpolen, waarbij beide polen aanwezig zijn. De pool die Otto het meest beklemtoont is die van het tremendum, het huiveringwekkende. Hierin schuilt de ervaring van het mysterie, men wordt met stomheid geslagen, staat perplex. Het is huiveringwekkend. Er zitten allerlei gradaties in deze ervaring. Bijvoorbeeld kinderen die griezelen bij het horen van een sprookje. De numineuze ervaring zorgt voor een verbijsterend gevoel. De mens deinst er niet voor terug omdat er ook een element in besloten ligt dat een mens aantrekt en fascineert, het is een mysterium fascinosum. Het numineuze kent een obsederend moment en aan de andere kant een afwerend moment, samen staat dat in een contrastharmonie. De ervaring wekt zinsverbijstering op, maar tegelijktijd ook zinsvervoering. Er worden beelden opgeroepen die huiveringwekkend en fascinerend tegelijk blijken te zijn.
De numineuze ervaring is irrationeel.
Volgens Otto is de numineuze ervaring gebaseerd op het irrationele. Otto heeft heel zijn leven numineuze ervaringen verzameld, maar wijst ons op de irrationele processen die er mee samen gaan. D.w.z. dat een gebeurtenis zich door haar diepte onttrekt aan een verstandelijke verklaring. De gebeurtenis is niet op een heldere en vertrouwde manier te definiëren. Het irrationele valt binnen de gevoelsmatige bewustwording en niet binnen de verstandelijke bewustwording. Het grote gevaar is dat men deze irrationele projecties gaat objectiveren en rationaliseren. Daardoor verliezen ze hun kracht en loopt religie uit op rationalisering waaruit het mysterie is verdwenen. Voor een religieuze werkelijkheid die je kunt doorgronden en begrijpen huiver je niet meer. Als een mythe wordt omgezet in een systeem verliest het zijn religieuze oorsprong. Het wezenlijke van de religieuze ervaring blijft het speciaal gevoelsmoment.
Gevoelszekerheid.
Het gevoel slaagt, waar het verstand faalt! Gevoel opgevat als een psychische functie waarmee een mens iets weet, niet verstandelijk maar intuïtief. Gevoel hebben voor waarheid is iets heel anders dan kennis hebben van waarheid. Gevoelszekerheid heeft betrekking op intuïtief aanvoelen van wat juist is. Het heeft betrekking op een oordeelsvermogen dat in bepaalde gevallen leidt tot een diepere oordeelsbekwamere geest dan van een verstandsmens. Bij Otto is gevoel een eigenschap die niet primair ontroert, maar een eigenschap die voert tot een instinctief inzicht in de werkelijkheid. Het is een inzicht dat op een dieper en intiemer niveau ligt dan waar de rationele processen reiken. Het is een weten dat complementair is aan het weten dat uitgaat van het verstand. Blaise Pascal verwoordt het als volgt: het hart heeft redenen die de rede niet kent. Het gevoel is geen emotie, maar het betreft het hebben van een ervaring, een intuïtief waardeoordeel. Op dit trefzekere gevoelsargument bouwt het verstand verder.
Numineuze ervaring is aangrijpend en komt uit ons innerlijk.
Numineuze ervaringen grijpen ons aan, ze ontstaan niet vanuit een wilsbesluit of een redenering. Ze overkomen ons. We begrijpen ze niet, ze grijpen ons vast. We moeten ze zoeken in ons eigen innerlijk om hun heilzame kracht te ervaren. Fortmann beschrijft de numineuze ervaring als een ervaring van licht. Talloze mystici uit alle wereldgodsdiensten zeggen hetzelfde zoals Johannes van het Kruis: “God is zo goed verborgen” en je zult hem in je eigen innerlijk moeten zoeken om zijn heilzame kracht te ervaren. Jalad ad-Din Rumi zegt dat je een blik moet werpen in je eigen hart omdat je Hem daar ziet en nergens anders. Ook rabbi Baroech die van God het volgende zegt nadat zijn zoon zich heeft beklaagd dat zijn vriendje hem helemaal niet gezocht heeft met verstoppertje spelen: “Ik ben verborgen, maar niemand wil mij zoeken.” Ook Jezus verwijst naar God ‘die in het verborgene is’ (Mt.6,6) De verborgen God en het verborgen hart horen op een bijzondere manier bij elkaar. Het onbewuste verlangen van het verstand om het hart op te zoeken is treffend verwoord in de beroemde seculiere uitspraak van Antoine de Saint-Exupéry: “ Slechts met het hart kan men goed zien; het wezenlijke is voor de ogen onzichtbaar.”
Otto maakt het ondefinieerbare tot een trefzekere formulering.
Otto behandelt een wezenlijk aspect van mystieke ervaringen, namelijk hun numinositeit. Volgens Otto is in alle levensbeschouwingen sprake van irrationele oerervaringen, door hem ervaring-van-het-heilige genoemd. Rudolf Otto verlost het goddelijk mysterie uit het kerkelijk-godsdienstig denken en wil het christelijk geloof zijn authentieke bron teruggeven, maar het zijn juist de niet-christenen die putten uit zijn bron.
Welke ervaringen zijn numineus?
Een vereiste is dat de persoon het heeft ervaren als een visionaire ervaring, hij moet er door in vervoering zijn geraakt. Een tweede criterium is dat de ervaring een leven lang stand bleek te houden als zijnde van fundamentele aard. De numineuze ervaring bestaat altijd bij de gratie van de verbeelding. Herman Wijffels vertelt over de plek uit zijn jeugd waar hij altijd op zijn rug lag in het gras liggend naar de leeuweriken te luisteren.”Dat gaf me een enorm gevoel van verbondenheid en geborgenheid, een kosmische ervaring.” Hij noemt het een overstijgende ervaring waarin volgens hem ecologie, economie en spiritualiteit samenkomen. Zo ervaart een vrouw na de ontdekking van haar zwangerschap deze als euforisch. Het was een onverwacht, sensationeel en verrassend wonder.
Gevoel en verstand
Verstand en gevoel kunnen niet zonder elkaar. Otto wil ze bij elkaar houden. Een numineuze ervaring ontstaat altijd bij het gevoel en komt tot ontwikkeling via het verstand. Niet omgekeerd. Soms zijn er heilige momenten in het leven waarop we beseffen dat het leven zin heeft, onbegrijpelijke en onuitsprekelijke zin. Gevoel en inbeelding leiden naar de wil en het verstand. We zijn niet op zoek naar de zin van het leven. Ze overkomt ons in onze levenservaringen zodat ze in op het fysieke vlak weerklank vindt binnen ons innerlijkste wezen. Campbell zegt het als volgt: “The symbol has no meaning. The symbol has a sense.” De symbolische ervaring levert ons geen formule, zij bepaalt wel onze houding, zij draagt bij aan een geestelijk gezond leven. De belangrijkste vragen in ons leven zijn onmogelijk rationeel te beantwoorden. We blijven steken in tegenstellingen. Volgens Jung, die een groot bewonderaar was van Das Heilige, was een van de hoofdredenen van het ontstaan van neuroses bij de moderne mens gelegen in het geen toegang meer hebben tot de numineuze werkelijkheid. Jung begreep dat numineuze ervaringen vaak een heilzame kracht hebben.
Numineuze ervaring en religie
Volgens Otto dient iedere godsdienst van oorsprong te berusten op de ervaring van het numineuze, op een bepaalde historische ervaring die een numineuze uitwerking had. Als de bijzondere instelling van het bewustzijn door de ervaring van het numineuze veranderd is dan is er sprake van religie. Geloofsbelijdenissen, dogma’s en sacramenten zijn gecodificeerde vormen van religieuze ervaringen. Maar al te vaak zijn ze onbuigzaam en verstard tot een gecompliceerde gedachtenwereld die moeten worden verklaard en uitgelegd zodat zijn vervreemdende en ingewikkelde karakter juist versterkt wordt.
De ziel laten spreken!
Bepaalde objecten geven eerder aanleiding tot een numineuze ervaring, zoals mist, pianomuziek, een berg en een brug. Zowel Jung als Teilhard de Chardin ervaren de steen en het vuur als heilig. Als je de verschijnselen benadert als archetypische verschijnselen (Jung) is het vanzelfsprekend dat deze archaïsche resten miljoenen jaren terug in ons collectief bewustzijn zijn opgeslagen. Uit het onbewuste ontwikkelt zich het bewustzijn in de kindertijd. Datzelfde gebeurde in de oude primitieve tijden, toen de mens mens werd. Tussen de laag van het onbewuste en het zuiver bewuste bestaat volgens Jung de ziel die deze twee met elkaar verbindt. De ziel spreekt in beelden en bezit archaïsche trekken van het onbewuste. De ziel brengt via haar verbeeldend vermogen in symbolen, ficties, illusies en hallucinaties het bewustzijn in beroering. Het is deze beroering die ervaren wordt als numineus. Er zijn 2 vormen waarin de ziel spreekt: de droom en de psychose. Als je een psychotische mens meemaakt kan dat een zeer angstaanjagende confrontatie zijn. God spreekt nooit anders door en tot een mens in de ziel en door de ziel. Veel mensen luisteren nauwelijks naar hun ziel. De mens is zich door zijn ziel bewust geworden van zichzelf en dat heeft miljoenen jaren geduurd. Niet het bewuste ik heeft een numineuze ervaring als wel de ziel van de mens. Het bewuste ik is op moment eerder de kluts kwijt. In de terminologie van Jung heeft niet het bewuste ik een numineuze ervaring maar de ziel van de mens. De numineuze ervaring brengt de mens in vervoering, verwant aan schouwen en contempleren. Het is een bewust worden dat naar binnen toe gekeerd is en dat ziet wat er in de ziel gebeurt. Archetypen werken spontaan en autonoom en via de verbeelding. Kerk en geloof zijn niet meer in staat om ze te laten ervaren, tot de verbeelding te laten spreken. De religieuze werkelijkheid is geen objectieve werkelijkheid of een werkelijkheid die gebaseerd is op rationele aannames. Het zijn beelden die zich spontaan opdringen om de psychische werkelijkheid van de uiterlijke feiten weer te geven.
Veel zielzorg/catechese is er op gericht om mensen aan te laten aansluiten op de kerkelijke dogma's en leerstellingen. Gelovigen laten deelnemen aan haar liturgie en laten leven volgens haar voorschriften. In deze 'zielzorg' is het de bedoeling om de 'ziel' een leven lang aan de hand van de pastor te laten wandelen. Veel gelovigen ervaren dat als weldadig! Deze vorm van zielzorg is meer gericht op het verschaffen van informatie en vraagt om een zekere volgzaamheid en kan uitstekend werken voor gelovigen en verdient veel waardering. Er schuilt echter ook een gevaar in deze gelovige houding, namelijk het gevaar dat men alles voor zoete koek slikt.
Een steeds groter aantal gelovigen neemt daar geen genoegen meer mee en gaat zelf op onderzoek uit. Deze vorm van zielzorg/catechese vraagt om een andere techniek van de pastor omdat de gelovige zich anders verhoudt tot het geloof. De gelovige neemt een kritische houding aan. In het vroege christendom werd de mystagogie gebruikt om gelovigen in te leiden in de geheimen van het geloof. Een leerzame zielzorg/catechese waarvan wij veel kunnen leren.
Wat kunnen wij daarvan leren? Pastores zullen andere technieken en werkvormen moeten gebruiken die niet informerend zijn maar initiërend en symboliserend. Het kale objectieve woord is hier minder bruikbaar. Pastores zullen meer en meer het verbeeldende, poëtische en narratieve woord moeten gebruiken om deze gelovigen te bereiken en overtuigen. We hebben veel meer esoterische leerprocessen nodig, processen die naar binnen gericht zijn. Esoterisch leren betekent letterlijk: inleiden in het geheim van de ziel. Karl Rahner wijst er steeds op dat de mystagogische catechese veel meer gedaan, geoefend moet worden.
Op 21 mei 2013 kreeg Nederland een prachtig lied, dat ik je mis, te horen van de 21-jarige Maaike Ouboter. Het lied sloeg in als een bom. Het lied weet te de luisteraars te ontroeren. Het raakt je frontaal. Het doet je denken aan de dood van je moeder, van een vriend of het kind dat in je armen sterft. Veel mensen vinden het ook een fijn lied omdat het emotie oproept ondanks of dankzij de tranen. Het lied kan dus zowel blijdschap als verdriet oproepen.
Dit onderstaande lied dat te beluisteren valt op You Tube gebruik ik hier als voorbeeld voor mystagogische catechese. Het gaat in dit lied niet meer om het kale, objectieve woord. Het gaat in het lied om wat voor associaties het lied oproept en dat kunnen er veel zijn.Als we dit lied beluisteren doen we geen beroep op de objectieve inhoud die naar ons toegezongen wordt, maar veel meer op een leerproces dat naar binnen gericht is. Het is letterlijk een inwijding in de ziel.
Een workshop is de beste manier om dit lied te laten doordringen in het mysterie van je persoonlijk leven. Een workshop leent zich uitstekend voor deze vorm van catechese
Werkwijze:
We gaan eerst naar het lied luisteren op You Tube. Daarna deelt de begeleider van de workshop de tekst van het lied aan iedereen persoonlijk uit. De groep wordt verdeeld in tweetallen en we gaan aan de hand van de volgende vragen op zoek naar wat het lied in ons weet op te roepen.
Wat vind je van dit lied?
Wat voelde je en hoe voelde je je tijdens het luisteren naar dit lied? Welke associaties en of herinneringen riep het lied bij jou op?
Met welk woord of welke regel voelde je je het meest verbonden?
Veel mensen die het lied horen verbinden het met een verdrietige gebeurtenis die ze zelf hebben meegemaakt en tegelijkertijd vinden ze het ook fijn dat het lied troost en bemoediging schenkt. Herken jij dat ook?
Je kust me, je sust me, omhelst me, gerust me Je vangt me Verlangt me Oneindig ontbangt me Je roept me Je hoort me Je redt en verstoort me Gelooft me Berooft me Verstikt en verdooft me
Je ademt en leeft me Siddert en beeft me Vertrouwt me Beschouwt me als mens En weerhoudt me Van bozige dromen Die op komen dagen De eenzame vragen van eindig geluk
Met je krullen Als nacht Hoe je praat, hoe je lacht Hoe je stem zo dichtbij als een engel verzacht In mijn dromen doorstromen, Oneindige leegtes Je remt me Je temt me Je roert en beweegt me
Ik mis je Ik mis je Ik grijp je, ik gris je Ik wil je Bespeel je, Ik roer en beveel je Om bij me te blijven In donkere nachten Niet meer te smachten naar jou
Laat me los Ik moet nu alleen En houdt me vast als het nodig is In gedachten Ik zoek je in alles om me heen Maar al denk ik soms dat het zo beter is Kan ik het niet helpen dat ik je soms mis
De eucharistie is onbegrijpelijk!Gebruik verbeeldingskracht.
Tijdens de lockdown had Gregory Brenninkmeijer de gewoonte anderen te vragen wat ze qua kerkelijk leven misten. Slechts twee noemden de eucharistie.
Gelovigen zeggen: “we hebben de eucharistie niet gemist tijdens de lockdown.
Ben Frie vindt het schokkend om te horen dat gelovigen dat zeggen en constateert vervolgens dat het sacrament te ingewikkeld is omdat er woorden gebruikt worden die uitleg behoeven, en omdat er rituelen uitgevoerd worden die nauwelijks nog te verbinden zijn met wat er de kern van is. De vorm van het eucharistisch sacrament maakt de vervreemding van het oorspronkelijk gebeuren begrijpelijk. Dan volgt er een uitleg en worden we geïnformeerd over het onbegrijpelijke sacrament van de eucharistie met een verhaal over het joodse volk dat zijn uitweg vindt uit Egypte en de manier waarop Jezus het laatste avondmaal met zijn leerlingen vierde.
Waarom vindt Ben Frie het schokkend? Omdat we de diepgang van het sacrament misschien niet helder zien. Misschien zit hem juist daarin wel de clou. Als de diepgang wordt aangebracht door een ingewikkelde uitleg zullen de gelovigen nog verder verwijderd en vervreemd raken van de eucharistie.
Als gelovigen zeggen dat ze de eucharistie niet hebben gemist tijdens de lockdown dan zegt dat iets over de weinigzeggende indruk die dit sacrament op ze heeft gemaakt. Ben Frie gaat proberen de eucharistie nog eens dunnetjes uit de doeken te doen i.p.v. het sacrament te laten ervaren als een oorspronkelijke religieuze ervaring. De uitleg heeft geen affiniteit met hun levenservaring.
Sacramenten horen hun oorsprong te hebben in een numineuze ervaring, zegt Rudolf Otto in zijn boek ‘Das Heilige.’ Niet door een gecompliceerde uitleg en verklaring van het sacrament gaan de gelovigen het sacrament van de eucharistie waarderen.Het sacrament dient voor zichzelf, in beelden te spreken. Er dient een affiniteit te bestaan tussen het sacrament en de gelovige. Maar al te vaak zijn sacramenten onbuigzaam en verstard tot een gecompliceerde gedachtenwereld.Door te verklaren en uit teleggen wordt het vervreemdende en ingewikkelde karakter nog verder versterkt en haakt de gelovige helemaal af.Verbind de gelovige met de ervaring van het numineuze. Het gevoel slaagt, waar het verstand faalt. Laat de diepgang van het sacrament beleven en ervaren dan komt de waardering misschien vanzelf terug of moeten we constateren dat het sacrament van de eucharistie zijn beste tijd heeft gehad en dat we op zoek moeten naar een sacrament waarbij de de beleving en de numineuze ervaring dichter bij de gelovige te vinden zijn.
“In de Kerk is niet altijd alles zwart of wit. We moeten leven met de paradox van niet te verenigen zienswijzen die naast elkaar mogen blijven bestaan.” Dat schrijft diocesaan administrator Mgr. dr. Hub Schnackers in onderstaande bijdrage.
Deze paradox zou je ook kunnen toepassen op het verenigen van de zienswijzen van Islam en Christendom die naast elkaar mogen blijven bestaan en elkaar prachtig aanvullen.
Ook het Nieuwe Testament kent een tweeluik. Wij zien het in de personen van Johannes de Doper en Jezus. Johannes, de asceet, komende vanuit de woestijn, was een vuurvreter die iedereen de les las. Hij waagde het zelfs de farizeeën en de Schriftgeleerden ‘adderengebroed’ te noemen. Hij las koning Herodes de les en wees hem op zijn huwelijkstrouw. De gevangenis was wat hij over zich afriep.
Vanuit deze krocht liet hij aan Jezus, die een andere taal hanteerde, vragen: “Zijt Gij de komende of hebben we een ander te verwachten?” Het antwoord van Jezus luidde: “Gaat aan Johannes vertellen wat jullie horen en zien: blinden zien, lammen lopen, doven horen en aan de armen wordt de Blijde Boodschap verkondigd.” Veel betekenend voegt Jezus eraan toe: “Zalig hij die aan mij geen aanstoot neemt” (vgl. Lc 7, 19-23). Aanstoot Jezus neemt geen afstand van Johannes, maar Hij vult aan. Juist zoals bij Elia wordt het Godsbeeld door God aangevuld.
In een zwart-wit discussie bestaat er geen paradox. Daar is iets wit of zwart. In Kerk en geloof moeten we leven met de paradox van niet te verenigen zienswijzen die naast elkaar mogen blijven bestaan. Dat is moeilijk. Vandaar de aansporing van de Heer zelf: “Zalig hij die aan Mij geen aanstoot neemt.”
Ik ben