Van numineus naar mystiek.
Het sacrament van de stilte.

Rudolf Otto schreef met ‘Das Heilige’ in de vorige eeuw een van de belangrijkste theologische boeken uit de geschiedenis. Hij beschrijft hierin de numineuze ervaring als de kern van iedere religie. Otto introduceerde een nieuw woord in zijn boek, namelijk het woord numineus. Hij wilde woorden als religieus en spiritueel vermijden omdat daarbij interpretatiekaders meeklonken die hij wilde vermijden. Otto greep terug op het van oudsher wel bekende woord ‘numen’ en stelt: Wanneer men van omen omineus kan maken, dan kan men van numen numineus maken. De numineuze ervaring is huiveringwekkend en fascinerend tegelijkertijd.

Numineuze ervaring

Wat verstond Otto onder een numineuze ervaring? Het is een korte mysterieuze aanraking, een plotselinge beroering uit een andere wereld, zo lijkt het. Een numineuze ervaring wordt door Otto omschreven als een contrastervaring. Er is sprake van een harmonie van 2 contrasterende tegenstellingen. Een numineuze ervaring bestaat altijd uit 2 tegenpolen, waarbij beide polen aanwezig zijn. De pool die Otto het meest beklemtoont is die van het tremendum, het huiveringwekkende. Hierin schuilt de ervaring van het mysterie, men wordt met stomheid geslagen, staat perplex. Het is huiveringwekkend. Er zitten allerlei gradaties in deze ervaring. Bijvoorbeeld kinderen die griezelen bij het horen van een sprookje. De numineuze ervaring zorgt voor een verbijsterend gevoel. De mens deinst er niet voor terug omdat er ook een element in besloten ligt dat een mens aantrekt en fascineert, het is een mysterium fascinosum. Het numineuze kent een obsederend moment en aan de andere kant een afwerend moment, samen staat dat in een contrastharmonie. De ervaring wekt zinsverbijstering op, maar tegelijktijd ook zinsvervoering. Er worden beelden opgeroepen die huiveringwekkend en fascinerend tegelijk blijken te zijn.

De numineuze ervaring is irrationeel.

Volgens Otto is de numineuze ervaring gebaseerd op het irrationele. Otto heeft heel zijn leven numineuze ervaringen verzameld, maar wijst ons op de irrationele processen die er mee samen gaan. D.w.z. dat een gebeurtenis zich door haar diepte onttrekt aan een verstandelijke verklaring. De gebeurtenis is niet op een heldere en vertrouwde manier te definiëren. Het irrationele valt binnen de gevoelsmatige bewustwording en niet binnen de verstandelijke bewustwording. Het grote gevaar is dat men deze irrationele projecties gaat objectiveren en rationaliseren. Daardoor verliezen ze hun kracht en loopt religie uit op rationalisering waaruit het mysterie is verdwenen. Voor een religieuze werkelijkheid die je kunt doorgronden en begrijpen huiver je niet meer. Als een mythe wordt omgezet in een systeem verliest het zijn religieuze oorsprong. Het wezenlijke van de religieuze ervaring blijft het speciaal gevoelsmoment.

Gevoelszekerheid.

Het gevoel slaagt, waar het verstand faalt! Gevoel opgevat als een psychische functie waarmee een mens iets weet, niet verstandelijk maar intuïtief. Gevoel hebben voor waarheid is iets heel anders dan kennis hebben van waarheid. Gevoelszekerheid heeft betrekking op intuïtief aanvoelen van wat juist is. Het heeft betrekking op een oordeelsvermogen dat in bepaalde gevallen leidt tot een diepere oordeelsbekwamere geest dan van een verstandsmens. Bij Otto is gevoel een eigenschap die niet primair ontroert, maar een eigenschap die voert tot een instinctief inzicht in de werkelijkheid. Het is een inzicht dat op een dieper en intiemer niveau ligt dan waar de rationele processen reiken. Het is een weten dat complementair is aan het weten dat uitgaat van het verstand. Blaise Pascal verwoordt het als volgt: het hart heeft redenen die de rede niet kent. Het gevoel is geen emotie, maar het betreft het hebben van een ervaring, een intuïtief waardeoordeel. Op dit trefzekere gevoelsargument bouwt het verstand verder.

Numineuze ervaring is aangrijpend en komt uit ons innerlijk.

Numineuze ervaringen grijpen ons aan, ze ontstaan niet vanuit een wilsbesluit of een redenering. Ze overkomen ons. We begrijpen ze niet, ze grijpen ons vast. We moeten ze zoeken in ons eigen innerlijk om hun heilzame kracht te ervaren. Fortmann beschrijft de numineuze ervaring als een ervaring van licht. Talloze mystici uit alle wereldgodsdiensten zeggen hetzelfde zoals Johannes van het Kruis: “God is zo goed verborgen” en je zult hem in je eigen innerlijk moeten zoeken om zijn heilzame kracht te ervaren. Jalad ad-Din Rumi zegt dat je een blik moet werpen in je eigen hart omdat je Hem daar ziet en nergens anders. Ook rabbi Baroech die van God het volgende zegt nadat zijn zoon zich heeft beklaagd dat zijn vriendje hem helemaal niet gezocht heeft met verstoppertje spelen: “Ik ben verborgen, maar niemand wil mij zoeken.” Ook Jezus verwijst naar God ‘die in het verborgene is’ (Mt.6,6) De verborgen God en het verborgen hart horen op een bijzondere manier bij elkaar. Het onbewuste verlangen van het verstand om het hart op te zoeken is treffend verwoord in de beroemde seculiere uitspraak van Antoine de Saint-Exupéry: “ Slechts met het hart kan men goed zien; het wezenlijke is voor de ogen onzichtbaar.”

Otto maakt het ondefinieerbare tot een trefzekere formulering.

Otto behandelt een wezenlijk aspect van mystieke ervaringen, namelijk hun numinositeit. Volgens Otto is in alle levensbeschouwingen sprake van irrationele oerervaringen, door hem ervaring-van-het-heilige genoemd. Rudolf Otto verlost het goddelijk mysterie uit het kerkelijk-godsdienstig denken en wil het christelijk geloof zijn authentieke bron teruggeven, maar het zijn juist de niet-christenen die putten uit zijn bron.

Welke ervaringen zijn numineus?

Een vereiste is dat de persoon het heeft ervaren als een visionaire ervaring, hij moet er door in vervoering zijn geraakt. Een tweede criterium is dat de ervaring een leven lang stand bleek te houden als zijnde van fundamentele aard. De numineuze ervaring bestaat altijd bij de gratie van de verbeelding. Herman Wijffels vertelt over de plek uit zijn jeugd waar hij altijd op zijn rug lag in het gras liggend naar de leeuweriken te luisteren.”Dat gaf me een enorm gevoel van verbondenheid en geborgenheid, een kosmische ervaring.” Hij noemt het een overstijgende ervaring waarin volgens hem ecologie, economie en spiritualiteit samenkomen. Zo ervaart een vrouw na de ontdekking van haar zwangerschap deze als euforisch. Het was een onverwacht, sensationeel en verrassend wonder.

Gevoel en verstand

Verstand en gevoel kunnen niet zonder elkaar. Otto wil ze bij elkaar houden. Een numineuze ervaring ontstaat altijd bij het gevoel en komt tot ontwikkeling via het verstand. Niet omgekeerd. Soms zijn er heilige momenten in het leven waarop we beseffen dat het leven zin heeft, onbegrijpelijke en onuitsprekelijke zin. Gevoel en inbeelding leiden naar de wil en het verstand. We zijn niet op zoek naar de zin van het leven. Ze overkomt ons in onze levenservaringen zodat ze in op het fysieke vlak weerklank vindt binnen ons innerlijkste wezen. Campbell zegt het als volgt: “The symbol has no meaning. The symbol has a sense.” De symbolische ervaring levert ons geen formule, zij bepaalt wel onze houding, zij draagt bij aan een geestelijk gezond leven. De belangrijkste vragen in ons leven zijn onmogelijk rationeel te beantwoorden. We blijven steken in tegenstellingen. Volgens Jung, die een groot bewonderaar was van Das Heilige, was een van de hoofdredenen van het ontstaan van neuroses bij de moderne mens gelegen in het geen toegang meer hebben tot de numineuze werkelijkheid. Jung begreep dat numineuze ervaringen vaak een heilzame kracht hebben.

Numineuze ervaring en religie

Volgens Otto dient iedere godsdienst van oorsprong te berusten op de ervaring van het numineuze, op een bepaalde historische ervaring die een numineuze uitwerking had. Als de bijzondere instelling van het bewustzijn door de ervaring van het numineuze veranderd is dan is er sprake van religie. Geloofsbelijdenissen, dogma’s en sacramenten zijn gecodificeerde vormen van religieuze ervaringen. Maar al te vaak zijn ze onbuigzaam en verstard tot een gecompliceerde gedachtenwereld die moeten worden verklaard en uitgelegd zodat zijn vervreemdende en ingewikkelde karakter juist versterkt wordt.

De ziel laten spreken!

Bepaalde objecten geven eerder aanleiding tot een numineuze ervaring, zoals mist, pianomuziek, een berg en een brug. Zowel Jung als Teilhard de Chardin ervaren de steen en het vuur als heilig. Als je de verschijnselen benadert als archetypische verschijnselen (Jung) is het vanzelfsprekend dat deze archaïsche resten miljoenen jaren terug in ons collectief bewustzijn zijn opgeslagen. Uit het onbewuste ontwikkelt zich het bewustzijn in de kindertijd. Datzelfde gebeurde in de oude primitieve tijden, toen de mens mens werd. Tussen de laag van het onbewuste en het zuiver bewuste bestaat volgens Jung de ziel die deze twee met elkaar verbindt. De ziel spreekt in beelden en bezit archaïsche trekken van het onbewuste. De ziel brengt via haar verbeeldend vermogen in symbolen, ficties, illusies en hallucinaties het bewustzijn in beroering. Het is deze beroering die ervaren wordt als numineus. Er zijn 2 vormen waarin de ziel spreekt: de droom en de psychose. Als je een psychotische mens meemaakt kan dat een zeer angstaanjagende confrontatie zijn. God spreekt nooit anders door en tot een mens in de ziel en door de ziel. Veel mensen luisteren nauwelijks naar hun ziel. De mens is zich door zijn ziel bewust geworden van zichzelf en dat heeft miljoenen jaren geduurd. Niet het bewuste ik heeft een numineuze ervaring als wel de ziel van de mens. Het bewuste ik is op moment eerder de kluts kwijt. In de terminologie van Jung heeft niet het bewuste ik een numineuze ervaring maar de ziel van de mens. De numineuze ervaring brengt de mens in vervoering, verwant aan schouwen en contempleren. Het is een bewust worden dat naar binnen toe gekeerd is en dat ziet wat er in de ziel gebeurt. Archetypen werken spontaan en autonoom en via de verbeelding. Kerk en geloof zijn niet meer in staat om ze te laten ervaren, tot de verbeelding te laten spreken. De religieuze werkelijkheid is geen objectieve werkelijkheid of een werkelijkheid die gebaseerd is op rationele aannames. Het zijn beelden die zich spontaan opdringen om de psychische werkelijkheid van de uiterlijke feiten weer te geven.