Veel mensen drinken hun koffie met suiker: één schepje, twee schepjes, soms wel drie. Zo'n hoeveelheid is van de bijzondere, maar natuurlijke zoetstof stevia niet aan te raden. Een mespuntje van dit mierzoete middel maakt het donkere vocht al rijp voor de gootsteen.

Stevia komt uit een plantje dat van oorsprong alleen in het noordelijke deel van Zuid-Amerika voorkomt. Inwoners van Paraguay en Brazilië gebruiken de gedroogde bladeren al honderden jaren voor het zoeten van hun thee.

De Paraguayaanse botanist dr. M. S. Bertoni beschreef in 1899 de plant als eerste. Wat hem opviel, was de intens zoete smaak van de bladeren en het aftreksel daarvan. In 1918 suggereerde hij al dat stevia mogelijk de traditionele suiker zou kunnen vervangen. Want, zo stelde hij, de plant is niet giftig en goedkoper dan bietsuiker.

In Japan en Korea beheerst stevia het grootste deel van de zoetstoffenmarkt. Landen zoals Paraguay, China en Maleisië verbouwen Stevia rebaudiana voor het gedroogde blad en de zuivere zoetstof stevioside. In Japan was het natuurlijke product jarenlang de enige toegelaten suikervervanger. Sinds 1970 is het gebruik van een aantal synthetische zoetstoffen niet meer toegestaan. Het vermoeden rees toen dat ze wel eens kankerverwekkend kunnen zijn.

In de Verenigde Staten is het gebruik van stevia juist verboden voor bijvoorbeeld het zoeten van frisdranken. In 1990 dwong de Amerikaanse voedings- en geneesmiddelenautoriteit FDA verschillende bedrijven de verkoop te staken omdat het middel niet was geregistreerd. Sinds 1995 mag het wel worden gebruikt als voedingssupplement. Het valt daarmee in de categorie van vitaminen en mineralen. Het blijft verboden gebruik te maken van de zoetende eigenschappen van de stof of daarnaar te verwijzen.

De Europese Unie gaat nog een stap verder. Daar is stevia zelfs volledig van de markt verbannen. "Dit verhaal is verweven met corruptie", stelt professor J. M. C. Geuns, verbonden aan de Katholieke Universiteit Leuven, België. Volgens hem zit een lobby van de suiker- en zoetstoffenindustrie achter het Europese verbod.

In Nederland is de extractvorm wel verkrijgbaar, maar met de vermelding "alleen voor uitwendig gebruik". Stevia zou namelijk pijn en irritatie verminderen bij huidaandoeningen zoals acne en eczeem. Daarnaast zou stevia de genezing van wonden verbeteren. Een ander alternatief is internet; via deze weg zijn buitenlandse producten verkrijgbaar.

Over synthetische zoetstoffen wil Geuns niets zeggen. "De fabrikanten gaan mij dan als rechtstreekse tegenstander beschouwen. Ik wil vooral pleiten voor stevia." Dat aspartaam slecht is voor de gezondheid moet hem echter wel van het hart. "Onlangs bewees degelijk onderzoek de negatieve effecten. Eigenlijk wisten we dit al langer."

Het blad van de steviaplant is zo'n dertig keer zoeter dan kristalsuiker. In gezuiverde vorm is de zoetstof uit de plant -stevioside- zelfs 300 keer zoeter. Er is dus maar een druppel extract nodig om een kopje koffie een heerlijk gesuikerde smaak te geven.

Ter illustratie noemt Geuns het maken van jam. De maatstaf die hij noemt zal velen bekend voorkomen: 1 kilo vruchten op 1 kilo suiker. Bij gebruik van gedroogde steviabladeren -dertig keer zoeter- zou dat uitkomen op 33 gram per kilo vruchten. Geuns: "Deze hoeveelheid is echter al te veel. De jam is dan niet meer te eten."

Het toevoegen van stevia aan voedingsmiddelen, in plaats van traditionele suiker en synthetische zoetstoffen, heeft belangrijke voordelen, stelt Geuns. Zo is de caloriearme stof aantrekkelijk voor mensen met overgewicht; de darmen kunnen het nauwelijks opnemen. Diabetespatiënten kunnen stevia zonder problemen gebruiken en de stof is het veilig voor mensen met de aangeboren stofwisselingsstoornis phenylketonurie (PKU).

Het "zoete kruid van Paraguay" kan, in tegenstelling tot sommige synthetische zoetstoffen, zonder problemen worden gekookt. Tot 200 graden Celsius blijft stevioside stabiel, zonder dat het karamelliseert. Bij verhitting van suiker gebeurt dat wel. De bruingekleurde bestanddelen die dan ontstaan, zijn mogelijk kankerverwekkend.

In kleine hoeveelheden is stevia geschikt voor het zoeten van allerlei voedingsmiddelen, zoals frisdranken, yoghurt en snoep. Per dag krijgt iemand dan enkele tientallen tot honderden grammen van de stof binnen. Bij hogere doseringen (750-1500 milligram per dag) blijkt de stof gunstige eigenschappen te hebben voor mensen met diabetes type II en hoge bloeddruk, zonder dat er bijwerkingen ontstaan. "Zo'n hoeveelheid is verpakt in capsules. Anders zou de smaak veel te sterk zijn", aldus Geuns.

Type-II-diabetes is mogelijk te behandelen met stevioside, de gezuiverde plantenstof. "De patiënt moet nog gevoelig zijn voor insuline. Stevioside blijkt het bloedsuiker dan drastisch omlaag te kunnen brengen", zegt de hoogleraar. Voordeel van dit middel tegenover klassieke medicijnen is dat de werking afhankelijk is van de glucoseconcentratie in het bloed. "Bij basale waarden doet het niets." Bij mensen die insuline spuiten, schommelen de waarden daarentegen vaak tussen te hoog en te laag. "Dit is een fantastisch voordeel van stevia", stelt Geuns.

Chinees onderzoek laat zien dat een hoge dosering de bloeddruk van hypertensiepatiënten aanzienlijk verlaagt, zonder dat er bijwerkingen optreden. Geuns benadrukt echter dat er nog een zorgvuldiger studie moet komen, die de effecten op een normale of lage bloeddruk onder de loep neemt. "Een proef met mensen kost ongeveer 1 miljoen euro. Op dit moment proberen we nog geld los te weken voor dit project."

Geuns hoopt dat het gebruik van stevia in het voorjaar van 2007 toegestaan wordt. Een commissie van de Wereldgezondheidsorganisatie zal zich dan buigen over het onderzoek naar de werking en de veiligheid van de zoetstof. "We kunnen haar er dan hopelijk van overtuigen dat er genoeg bekend is. Als deze commissie toestemming geeft, accepteert de Europese Unie stevia misschien ook. Mogelijk vraagt de EU nog meer onderzoek."