19 juni 1990 schengen België, Nederland, Luxemburg, Frankrijk en Duitsland tekenen in Brussel het akkoord van Schengen dat een vrij verkeer van personen tussen de landen regelt. De Verdragen van Schengen (gezamenlijk ook wel bekend als het Verdrag van Schengen) zijn overeenkomsten tussen een aantal Europese landen om het vrije verkeer van personen mogelijk te maken. Het grondgebied van deze landen vormt de Schengenzone. De verdragen zijn genoemd naar de plaats van ondertekening, het Luxemburgse dorp Schengen. Op 14 juni 1985 ondertekenden de regeringsleiders van België, Nederland, Luxemburg, Duitsland en Frankrijk het eerste Verdrag van Schengen. Ze kwamen overeen de personencontrole aan hun gemeenschappelijke grenzen af te schaffen. Zo ontstond een gebied zonder binnengrenzen dat bekendstaat als Schengenruimte. Schengen is het dorp op het Luxemburgse drielandenpunt met Duitsland en Frankrijk, waar het verdrag werd ondertekend. In 1986 is de Europese Akte gesloten door de twaalf toenmalige leden van de Europese Gemeenschap. Deze Europese akte houdt in dat er vanaf 1993 een interne Europese markt is met vrij verkeer van kapitaal, goederen, diensten en personen. Deze akte draagt sommige bevoegdheden van lidstaten over aan instellingen van de Europese Unie. De Schengenlanden voerden een gemeenschappelijk visumbeleid in en spraken af dat zij doeltreffende controles aan de buitengrenzen zouden invoeren. Controles aan de binnengrenzen kunnen gedurende een beperkte periode worden verricht indien de openbare orde of de nationale veiligheid dit vereisen. De praktische implementatie van de afspraken is geregeld in de Schengen Uitvoeringsovereenkomst. De Schengenruimte is geleidelijk uitgebreid en omvat nu 22 EU-lidstaten plus IJsland, Noorwegen, Zwitserland en Liechtenstein. De overeenkomst maakt sinds de inwerkingtreding van het Verdrag van Amsterdam integraal deel uit van de EU-verdragen. Ierland en het Verenigd Koninkrijk hebben in de EU-verdragen een uitzonderingspositie bedongen ten aanzien van Schengen en nemen daarom geen deel aan de afspraken over grenscontroles en visa. Tussen deze twee landen onderling zijn overigens geen controles. Nadat de EU en Zwitserland op 26 oktober 2004 een overeenkomst tekenden betreffende de toetreding van Zwitserland tot de Schengenzone, volgde op 5 juni 2005 nog een referendum in Zwitserland. De Zwitserse bevolking stemde in met toetreding (54,6% voor, 45,4% tegen). Het verdrag trad voor Zwitserland echter pas op 15 december 2008 in werking als gevolg van een aantal noodzakelijke wetswijzigingen en aanpassingen die doorgevoerd moesten worden op de vliegvelden. Omdat Zwitserland geen deel uitmaakt van de Europese Economische Ruimte blijft douanecontrole op goederen echter bestaan. In september 2011 is tijdens de Raad van de Europese Unie de toetreding van Bulgarije en Roemenië tot de Schengenzone door Finland en Nederland geblokkeerd. Een compromisvoorstel van de Voorzitter van de Raad waarbij de werking van de Verdragen alleen van toepassing zou zijn voor grensoverschrijdingen op vliegvelden bleek niet haalbaar. In de landen die hun goedkeuring onthielden zouden interne politieke overwegingen tot deze keuze geleid hebben.[ Op 5 december 2013 maakte ook Duitsland bekend de toetreding van Roemenië en Bulgarije te blokkeren. Dit vanwege de grote corruptie en omdat de Roemeense rechtsstaat onder druk staat. Het is op dit moment niet duidelijk wanneer Roemenië en Bulgarije tot de Schengenzone zullen toetreden. Overigens staat deze kwestie los van het opengaan van de arbeidsmarkt voor Roemenen en Bulgaren vanaf 1 januari 2014 Burgers van de lidstaten die het verdrag hebben ondertekend hebben geen visum nodig om binnen de Schengenruimte te reizen. Met een visum voor eender welk Schengenland kan men vrij in de Schengenruimte reizen. Het standaard toeristenvisum (C-visum) is drie maanden geldig en dient te worden aangevraagd bij het land dat het hoofddoel van verblijf is (of, indien dat onbekend is, het land van eerste aankomst). De politie van Schengenlanden mag tien kilometer over de grens van een ander Schengenland rijden. De politie van een Schengenland mag ook hoogstens 45 minuten zonder toestemming wapens dragen in een ander Schengenland.
Volgens de Schengengrenscode van 2006 hebben de Schengenlanden recht op tijdelijke ontheffing van het verdrag als er sprake is van een ernstige bedreiging van de openbare orde of de binnenlandse veiligheid.[] In dat geval mogen er gedurende 30 dagen of zolang de bedreiging duurt, opnieuw grenscontroles worden ingevoerd. Zo is voor Duitsland tijdens het wereldkampioenschap voetbal 2006 het verdrag opgeschort om voetbalhooligans en relschoppers aan de grens te kunnen weren. Frankrijk paste deze uitzondering toe in 2011 om de stroom van Tunesische migranten vanuit Italië te beperken. Op zondag 13 september 2015 voerde Duitsland naar aanleiding van de Europese migrantencrisis opnieuw grenscontroles in om de immense toestroom van vluchtelingen te weren aan de grens tussen Duitsland en Oostenrijk. Hieronder in chronologische volgorde de data van lidmaatschap van en toetreding tot het Verdrag van Schengen. Voor elk land geldt dat de datum van lidmaatschap anders is dan de datum van toetreding. Land Datum van lidmaatschap Datum van inwerkingtreding België 14 juni 1985 26 maart 1995 Duitsland 14 juni 1985 26 maart 1995 Frankrijk 14 juni 1985 26 maart 1995 Luxemburg 14 juni 1985 26 maart 1995 Nederland 14 juni 1985 26 maart 1995 Italië 27 november 1990 26 oktober 1997 Portugal 25 juni 1992 26 maart 1995 Spanje 25 juni 1992 26 maart 1995 Griekenland 6 november 1992 26 maart 2000 Oostenrijk 28 april 1995 1 december 1997 Denemarken 19 december 1996 25 maart 2001 Finland 19 december 1996 25 maart 2001 IJsland 19 december 1996 25 maart 2001 Noorwegen 19 december 1996 25 maart 2001 Zweden 19 december 1996 25 maart 2001 Cyprus 1 mei 2004 vooralsnog niet [3] Estland 1 mei 2004 21 december 2007 Hongarije 1 mei 2004 21 december 2007 Letland 1 mei 2004 21 december 2007 Litouwen 1 mei 2004 21 december 2007 Malta 1 mei 2004 21 december 2007 Polen 1 mei 2004 21 december 2007 Slovenië 1 mei 2004 21 december 2007 Slowakije 1 mei 2004 21 december 2007 Tsjechië 1 mei 2004 21 december 2007 Zwitserland 26 oktober 2004 15 december 2008 Liechtenstein 14 januari 2009 (ratificatie) 19 december 2011[4] Sinds de toetreding van Liechtenstein tot de Schengenzone omvat dit gebied 27 landen; 23 lidstaten van de Europese Unie en vier niet-lidstaten (Noorwegen, IJsland, Zwitserland en Liechtenstein). Het gebied omvat zo'n 400 miljoen inwoners en heeft een oppervlakte van 4 312 099 vierkante kilometer. De volgende territoria van de lidstaten worden niet gedekt door het verdrag: Bonaire, Sint Eustatius en Saba van Nederland
Franse overzeese gebieden van Frankrijk Spitsbergen van Noorwegen (vrije toegang is geregeld via het Spitsbergenverdrag waaraan ook nietSchengenlanden deelnemen) Groenland en de Faeröereilanden van Denemarken San Marino noch Vaticaanstad hebben overeenkomsten gesloten met de EU over het vrije verkeer van personen, en beide maken geen deel uit van de Schengenzone. Echter, dankzij bilaterale overeenkomsten met Italië (dat wel deel uitmaakt van de Schengenzone) worden er geen grenscontroles gehouden tussen de Schengenzone en hun grenzen. Monaco heeft soortgelijke afspraken met Frankrijk. Grenscontroles blijven bestaan bij de grens van Schengen met Andorra. Het Verdrag van Schengen is wel door mensenrechtenorganisaties bekritiseerd omdat het een van de bouwstenen is van wat de organisaties het Fort Europa noemen, waarbij bepaalde groepen mensen worden uitgesloten. Niet alleen wordt de basis onder uitsluiting van mensen om zich in de Schengenzone te begeven betwist, ook wordt gesteld dat als gevolg van de verscherpte bewaking van de buitengrenzen van de Schengenzone, migranten risico's gaan nemen om Europa binnen te komen en daarbij het leven kunnen laten. Er wordt ook gewezen op de asymmetrie van Schengen: burgers uit Schengenlanden kunnen probleemloos naar sommige landen (eind 2008 bv. Oekraïne) reizen, terwijl burgers uit dat land door een langdurig screeningproces moeten om voor een Schengenvisum in aanmerking te komen.