Tijdens mijn welverdiende vakantie aan de Belgische kust las ik dit jaar het boek "Waarom sommige landen rijk zijn en anderen arm" van twee befaamde Amerikaanse universiteitsprofessoren Daron Acemoglu (MIT) en James Robinson (Harvard).

Ik heb soms het gevoelen dat wetenschappers studies maken in functie van een bepaald uitgangspunt, waarbij men dan alle toevalligheden gaat gebruiken om een bepaalde redenering te kunnen staven.

Zo stellen de auteurs dat de armoede van een land enkel en alleen afhankelijk is van het politieke en economische kader dat door de overheid wordt geschapen. Maar zien ze geen enkele invloed van milieu of cultuur.

Ofschoon deze onderzoekers internationaal hoog staan aangeschreven zal ik aan de hand van enkele voorbeelden aantonen dat ze geregeld te kort door de bocht gaan.

Zo beweert men dat de natuur geen enkele invloed heeft op de welvaart van een land. Je zal maar in de Sahara wonen in de woestijn of op de Noordpool. Natuurlijk dat landen onmogelijk welvarend kunnen worden als het klimaat dat niet toelaat. Niemand kan een leefbare gezonde samenleving uitbouwen als de externe factoren ongunstig zijn. Als externe factoren normaal leven onmogelijk maken, kan men geen rijk land worden.

Daarnaast speelt natuurlijk bodemrijkdom een invloed of een land welvarend kan worden. In het broeierig hete Dubai of de VAE heeft men een zeer welvarende staat kunnen uitbouwen op kosten van de olierijkdom. En men heeft er nochtans geen democratie naar Westers model. Ook hierin zijn  de auteurs zeer naief. Zij stellen immers dat men enkel rijk kan zijn als natie als er democratie is. Het typische voorbeeld dat zij aanhalen is Noord- en Zuid-Korea. Het ondemocratische communistische Noord-Korea kent een zeer grote armoede, terwijl het Westerse Zuid-Korea zeer welvarend is. Dus concluderen de auteurs dat enkel democratieën rijkdom voortbrengen. Een autoritair geleide staat kan ook rijkdom voortbrengen indien het bestuurd wordt door een overheid die stabiliteit teweeg brengt en economische vooruitgang stimuleert. Zo is het communistische China reeds 30 jaar aan het boomen terwijl er geen sprake is van democratie. Ook het communistische Cuba heeft een uitstekende gezondheidszorg en onderwijs en is een voorbeeld voor Latijns-Amerika. Maar daar zwijgen de auteurs natuurlijk over.

Daarmee wil ik niet zeggen dat ik een voorstander ben van zo'n communistisch regime! Ik wil gewoon bewijzen dat hun redeneringen niet kloppen.

In Afrika stellen ze vast dat enkel Botswana het goed doet. De reden hiervoor zoeken ze bij de geschiedenis van het land. Ze stellen dat het land traditie heeft met democratie en daardoor zo afsteekt met bij voorbeeld buurland Zimbabwe. Maar de onderzoekers knijpen natuurlijk een oog dicht als het gaat over de bodemrijkdom van het land. Botswana heeft diamantmijnen en heeft daarrond een ganse economie uitgebouwd. De groei is zodanig sterk dat momenteel een hele reeks ondernemingen uit het "anti-blanken" Zuid-Afrika zijn weggetrokken richting Botswana. Maar de onderzoekers besteedden hier geen aandacht aan.

Beide professoren zijn duidelijk Amerikaans en zien hun eigen land als voorbeeld voor de rest van de wereld. Enkel een land dat economisch liberaal is en democratisch kan zich ontwikkelen tot een rijk en welvarend land.

Zo uitgebreid dat ze waren om deze stelling te bewijzen, zo mager is het gesteld met de voorstelling van oplossingen. Het boek telt bijna 500 bladzijden. Amper 5 bladzijden zijn gewijd aan oplossingen en daar hebben ze eigenlijk geen antwoord voor.

Concluderend kan ik U mijn analyse meegeven. Landen worden welvarend als gevolg van MEERDERE factoren.

Ten eerste is de ligging op de wereldbol determinerend. Extreme klimaten laten nooit een welvarend land toe. Te warm, te koud, te vochtig etc.

Ten tweede is de bodemrijkdom belangrijk. Een land zonder enig potentieel in de bodem noch qua ertsen, noch qua gewassen zal zich niet gemakkelijk kunnen ontwikkelen

West-Europa en Groot-Brittannië hebben zich kunnen ontwikkelen omdat deze externe factoren aanwezig waren. Een aanvaardbaar klimaat, steenkool in de bodem en een vruchtbare bodem voor gewassen. En de voorsprong die Europa heeft genomen sinds de 19e eeuw wil ze nu niet meer afstaan. Al verliest Europa natuurlijk terrein ten opzichte van bv China of Latijns-Amerika.

Naar de externe factoren dient er economische stabiliteit te zijn. Een kader dat ondernemers stimuleert en niet weg pest. Op dat gebied verliest België dan weer aan belang.

Pas in allerlaatste fase komt de democratie aan bod. Een land kan nooit democratisch zijn als geen enkele factor gunstig is.

En wat de oplossingen betreft is het vrij eenvoudig: Landen die er niet in slagen een minimum aan welvaart en welzijn uit te bouwen voor hun bevolking dienen onder internationaal toezicht te worden geplaatst. Donorlanden uit het Westen kunnen dan initiatieven nemen om deze landen te ontwikkelen. Wat wij helaas nu zien, is dat het Westen uit landen als Congo blijft, terwijl de Chinezen zich er niets van aantrekken om deze landen leeg te plunderen voor een habbekrats. Dan is een internationaal toezicht toch veel beter.

Maar helaas hebben de befaande Amerikaans auteurs uit Harvard en MIT op dat gebied het licht nog niet gezien.

Auteur:

Daron Acemoglu en James Robinson

Genre:

Non-fictie 

Uitgever:

Nieuw Amsterdam

Formaat:

Paperback

Verschenen januari 2013

Het geheim van Nogales: nieuwe verklaring voor wereldraadsel 

In januari 2000 vond in Harare, Zimbabwe, de trekking plaats van een loterij, georganiseerd door de Zimbabwe Banking Cooperation (Zimbank), een bank die gedeeltelijk in staatshanden is. Daarna bracht de bank de volgende verklaring uit namens Fallot Chawawa, de man die de leiding had over de loterij: 'Fallot Chawawa kon zijn ogen nauwelijks geloven toen het lot waarop de prijs van 100 duizend Zimbabwaanse dollar was gevallen werd overhandigd en hij daarop zag staan: Zijne Excellentie R.G. Mugabe.'

Stom toeval, hield Zimbank vol.

In Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm (de pas verschenen Nederlandse vertaling van Why Nations Fail) houden Daron Acemoglu en James Robinson het erop dat we hier het ultieme symptoom zien van de institutionele malaise die van Zimbabwe een van 's werelds armste landen maakt: dat de man die sinds 1980 op al dan niet legale wijze over Zimbabwe regeert zelfs kon regelen dat hij een loterij won.

Falende politieke en economische instituties liggen aan de wortel van onderontwikkeling en van de verschillen tussen arm en rijk in de wereld, zo betogen Acemoglu (econoom, verbonden aan Massachusetts Institute of Technology) en Robinson (econoom en politicoloog, verbonden aan Harvard University). En vice versa: een politiek systeem dat niemand uitsluit of uitbuit, alsmede een economie die eigendom en investeringen beschermt, innovatie bevordert en kansen aan allen biedt, vormt de sleutel tot langdurige welvaart. Essentieel vinden de auteurs het dat er ruim baan is voor creatieve destructie: een permanente stroom van nieuwe vormen, gedachten en technieken die de oude vernietigen.

In Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm nemen zij de lezer mee op een duizelingwekkende reis door drie millennia geschiedenis op zoek naar een antwoord op een grote vraag: waarom zijn wij rijk en zij arm? En had het andersom kunnen zijn?

De tocht voert de lezer van de ondergang van het Romeinse Rijk via de Grote Depressie naar hedendaags Noord-Korea, met uitstapjes naar de Maya's, middeleeuws Venetië, de 'Roemrijke Omwenteling' in het laat-zeventiende-eeuwse Engeland, het postkoloniale succes van Botswana, het verdriet van Mexico en de volkerenmoord op de inwoners van de Banda-eilanden door Jan Pieterszoon Coen.

Het resultaat is een boek dat leest als een trein en dat bol staat van verrukkelijke anekdotes. Zoals die van de man in het oude Rome die het glas had uitgevonden en dit aan keizer Tiberius aanbood in blijde afwachting van een hoge beloning. Tiberius liet hem evenwel onverwijld doden om te voorkomen dat 'goud de prijs van modder' zou krijgen.

Interpretatie van de auteurs: zie je wel, despoten houden innovatie tegen uit angst voor het verliezen van de eigen machtspositie.

Talloze verklaringen zijn in de loop der jaren geformuleerd voor het achterblijven van grote delen van de wereld. Geografische verschillen, de voortreffelijkheid van de blanke West-Europese mens, Aziatisch collectivisme en arbeidsethos, kolonisatie en usurpatie, of gewoon stom toeval. Acemoglu en Robinson schuiven deze theorieën deels terzijde en deels ineen om een raamwerk te ontwikkelen dat kortweg neerkomt op: it's the institutions, stupid.

Een voorwaarde voor blijvende ontwikkeling is, stellen de auteurs, het bestaan van centraal gezag - ter voorkoming van anarchie - dat begrensd wordt door democratische verkiezingen en geschreven wetten. Bezit is beschermd, burgers zijn vrij in hun economisch handelen, de rechtsstaat functioneert. De auteurs vatten dat samen onder de term 'inclusieve politieke en economische instituties'.

Het tegendeel is een 'extractief' systeem (de vertalers bleven zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke Engelstalige terminologie) waarin machtsconcentratie verwordt tot het uitsluiten van de massa en het verrijken van een elite. Extractieve instituten kunnen grote rijkdom scheppen voor enkele bevoorrechten, maar zijn volgens de auteurs gedoemd op termijn ineen te storten. Wie hun wetenschappelijke werk kent, zal niet opkijken van de grote rol die de auteurs toekennen aan kolonialisme en slavernij - extractieve instituties bij uitstek - als oorzaak van de hedendaagse achterstelling van delen van Afrika en Latijns-Amerika.

Langs de meetlat leggen ze naties en mensen, zoals de Mexicaan Carlos Slim en de Amerikaan Bill Gates, twee ondernemers die miljardair werden. Slim, zeggen ze, opereert 'extractief', door zich via politieke connecties monopolieposities toe te eigenen die hem grote persoonlijke rijkdom opleveren, maar de Mexicaanse samenleving niet vooruit helpen. Gates, zeggen ze, opereert 'inclusief', en verrijkt naast zichzelf ook de rest van de wereld, omdat hij alleen geld kan verdienen door spullen te ontwikkelen die beter zijn dan die van de concurrentie.

Systemen kunnen evolueren van extractief naar inclusief en omgekeerd door wat de auteurs 'institutionele drift' noemen - bewegingen als kruiend ijs. Onverwachte voorvallen kunnen de loop van de geschiedenis veranderen; zo schetsen Acemoglu en Robinson hoe de Engelse boerenbevolking, nadat de builenpest dood en verderf had gezaaid en men niets meer te verliezen had, in opstand kwam tegen het gezag en zo de lange, lange weg insloeg van feodalisme naar democratie.

Aan Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm valt veel te bekritiseren. Zo hield het extractieve Maya-imperium het zes eeuwen uit, wat zich moeilijk laat rijmen met eerdergenoemde inherente instabiliteit en voorbestemdheid tot ineenstorten. Hun voorspelling dat het Chinese groeiwonder niet kan voortduren omdat het systeem mensen buitensluit, roept dan ook de vraag op: als de neergang eveneens zes eeuwen op zich laat wachten, telt zo'n voorspelling dan nog?

Het boek drijft op anekdotes. Wat harde statistische analyse van de richting en de sterkte van de causaliteit die uit de anekdotes moet blijken, zou niet hebben misstaan. Zo zou middeleeuws Venetië zijn ineengestort, omdat de instituties almaar extractiever werden. Maar critici wezen er al op dat tegelijkertijd de wereldhandelsstromen zich verplaatsten. Is dat niet een minstens zo plausibele verklaring voor het verval van Venetië?

Het grootste bezwaar vind ik de vaagheid van de termen 'inclusief' en 'extractief'. Vervang ze door 'goed' en 'slecht' en er rest nietszeggendheid. Inzoomen legt een mijnenveld bloot: is de vrije markt per definitie inclusief, is er een punt waarop vrije markten extractief worden?

Ook schetsen de auteurs een onvolledig beeld van zestig jaar ontwikkelingshulp, die zich volgens hen vooral bezighoudt met het doen van beleidsaanbevelingen die nutteloos zijn omdat ze gericht zijn aan extractieve politieke instituties. Daar valt nogal wat op af te dingen. 'Goed bestuur' is al decennialang een voorwaarde in de programma's van de Wereldbank. En het optuigen van werkende instituties - zoals een politiekorps in Afghanistan - is de hoeksteen van menig wederopbouwprogramma. Dat dit een zaak van lange adem is, weten Acemoglu en Robinson ook, getuige de vele voorbeelden in hun eigen boek van omwentelingen die ettelijke decennia, soms zelfs eeuwen, in beslag nemen.

Maar wie eenmaal begint aan het meeslepende relaas over het raadsel van Nogales - een stad die met zijn rijke helft in de Verenigde Staten ligt en met zijn arme helft in Mexico - vergeeft de auteurs alle tekortkomingen volledig.

Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm is deels een antwoord en kritiek op Guns, Germs and Steel (vertaald als Zwaarden, paarden en ziektekiemen), de bestseller uit 1997 waarin Jared Diamond betoogt dat de West-Europese rijkdom te danken is aan een keten van ontwikkelingen die hun oorsprong vindt in geografische verschillen: klimaat en ziekten verklaren de ongelijke verspreiding van technologie, die op zijn beurt ten grondslag ligt aan ongelijke ontwikkeling. Diamond voert de lezer van het ontstaan van landbouw in de 'Vruchtbare Sikkel' (een gebied in het Midden-Oosten waar volgens hem de kiem werd gelegd voor het latere succes van de volkeren van Eurazië) naar het mazelenvirus dat de Spaanse conquistadores meebrachten naar de Nieuwe Wereld en waardoor de indianen bij bosjes omvielen.

Een jaar later ondernam David Landes in The Wealth and Poverty of Nations (vertaald als Arm en rijk) eveneens een poging de grote rijk-armvraag te beantwoorden. Landes borduurt voort op de theorieën van Adam Smith over efficiënte arbeidsverdeling (de titel is dan ook een knipoog naar Smiths grote werk An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations) en betrekt talloze factoren in zijn verklaring, waaronder het protestantse arbeidsethos en de klimaathypothese. Hij kent een zekere invloed toe aan de 'superieure' Europese cultuur. (Het boek stamt van ver voor de eurocrisis en de opkomst van de BRIC-landen).

Cultuur als determinerende factor is sowieso een tijdlang in zwang geweest. De rappe opkomst van Azië in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw werd toegeschreven aan 'Aziatische waarden': volgens deze hypothese werken Aziaten hard, stellen ze het collectief voorop in plaats van het individu, en zeuren ze niet over een beetje onderdrukking door een welwillende despoot. Nadat een ongekende financiële crisis een ravage aanrichtte in de Aziatische economieën is van de Asian Values-theorie niet veel meer vernomen.

Een belangrijk criticus van deze culturele hypothese als smoes om volkeren eronder te houden, is de grote ontwikkelingseconoom Amartya Sen, die zeer belangrijke bijdragen heeft geleverd aan het denken over armoede en de Nobelprijs won voor zijn bijdragen aan het vakgebied van de welvaartseconomie.

In 1999 schreef Sen in Development as Freedom: 'Development requires the removal of major sources of unfreedom: poverty as well as tyranny, poor economic opportunities as well as systematic social deprivation, neglect of public facilities as well as intolerance or overactivity of repressive states.' En: 'Achievement of development is thouroughly dependent on the free agency of people.'

Vreemd genoeg komt Sen in het 35 pagina's tellende bronnen- en notenapparaat in Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm niet voor.

(Recensie door Sheila Sitalsing, gepubliceerd op 05-01-2013)