1. "NIL NOVI SUB SOLE" (SALOMO, ECCL., I 10)

1.1. Als men de antieke beschaving oppervlakkig met de onze vergelijkt, dan heeft men ongetwijfeld moeite om de actualiteit van bovenstaand citaat aan te voelen. De veranderingen die zich vooral op het gebied van de materiële levensomstandigheden voltrokken hebben, zijn zo groot dat het op het eerste zicht niet opvalt hoe talrijk de punten van overeenkomst zijn tussen de moderne mens en zijn soortgenoot in een ver verleden. Die overeenkomsten moeten zelden op technisch vlak gezocht worden, maar eerder in het algemeen gedragspatroon : de mens die liefheeft, bezig is met de opvoeding van zijn kinderen, angst heeft voor de dood, ten oorlog trekt, zoekt naar een betere samenleving en noem maar op, vindt in het verleden dezelfde problematiek en dezelfde aspiraties.
Tot de constanten in het wezen van de mens behoort stellig zijn artistieke begaafdheid en gevoeligheid. Duizenden jaren lang reeds produceerden kunstenaars een ononderbroken en steeds aanzwellende stroom creaties, die de moderne mens bereiken op verschillende manieren en plaatsen : boek, concertzaal, radio, museum, theater, bioscoop, televisie...
Het kunstwerk wordt door kijken en luisteren voor de geest toegankelijk gemaakt. Genieten van kunst is het beleven van andermans creativiteit

In de mythologie van de oudheid vinden we in de figuur van Orpheus, die met zijn gezang mensen en dieren, ja zelfs bomen en rotsen wist te bekoren, een der oudste voorbeelden van de kracht die van een menselijke creatie kan uitgaan. De legende stelt ons Orpheus voor als een dichter-zanger uit Thracië (N.-Griekenland), die vóór de Trojaanse oorlog (1193-1184) geleefd zou hebben. Pas gehuwd verloor hij zijn echtgenote Eurydice, die stierf tengevolge van een adderbeet.

E. Poynter, Orpheus and Eurydice

Orpheus besloot een poging te doen om in de onderwereld af te dalen en zijn vrouw terug te halen. Dankzij zijn talent als zanger kan hij de goden van de onderwereld vermurwen : hij krijgt Eurydice terug op voorwaarde dat hij tijdens de terugtocht niet omkijkt.

Nog vóór hij de bovenwereld bereikt, overtreedt hij dat bevel en hij verliest zijn geliefde nu voor altijd. Ontroostbaar wijst hij elke andere vrouw af, wat hem kwalijk wordt genomen. Tijdens een feest ter ere van Bacchus, door Thracische vrouwen gehouden, en waarbij als hoogtepunt een offerdier levend wordt verslonden, ondergaat Orpheus dat lot.

1.2. De legende heeft op talloze kunstenaars een sterke aantrekkingskracht uitgeoefend. Karel van de Woestijne (1878-1929) verwerkte ze in een lang gedicht, getiteld "De terugtocht", waaruit het volgende fragment werd geknipt :

O mijne vrienden! - en wij gingen, en
zij volgde mij gelijk een schromig kind.
Wij gingen al valleien, rotsen-bar;
een stroom was log aan onze zijde lijk
gesmolten lood; en gene lucht was, dan
van lood... Ik sprak geen woord. Halsstarrig ging 'k
naar mijne vreugde. En zij, ze volgde mij.

Ze had een kleed dat wuifde in zoet gerucht,
en geurde waar het wuifde. En ik en sprak,
het aangezicht aldoor mijn vreugde toe,
geen woord. En zij en sprak, dan voor een kleinen kreet :
"Mijn Orpheus!" en ik raadde een harden kei
onder heur voete'; of voor een schonen lach :
"Mijn Orpheus!" en ik raadde dat ze had
een vreugde om ene eenzame bloeme; of voor
een angst'ge vraag : "Mijn Orpheus?" en ik wist
dat haar de reize lang scheen... Maar ik ging
de hals gestrekt, de harde landen door,
bloed aan mijn zool weldra, en dorst ten mond.
En 'k dacht : "O lange reize! Heeft ook zij
thans bloed aan hare zole, en dorst ten mond?"
Maar 'k ging en zou niet ommezien... - Ik wist :
thans zuchtte zij. Een bons was in mijn hart
dien ik herkende haren bons te zijn,
gelijk ik vaak hem hoorde van heur hart.
En zij en sprak mijn naam weer. Zachte ging
ze me achteraan. Ze zuchtte maar, en bleef
een wijle staan, en ging dan weder aan,
en zuchtte dieper...
Tot plots heur kreet me ontstelde : "Orpheus!" was
heur gil; "Ach Orpheus!" weer, en were dan :
"Ach Orpheus, Orpheus!" - IJlings bleef ik staan.
Ik voelde dat ze bleek werd. Zijlings spande haar
ter keel een dubble peze... - Ik zweeg...
'k En roerde. Ik zag de toekomst in. Ik zweeg...
- Maar weder was,  en smekend thans, heur kreet :
"Mijn Orpheus! zie toch! zie : deze adder weer;
weer naar mijn hiel deze adder; Orpheus, oh,
de adder van Aristaeus!"...
- Vrienden, ach,
'k heb omgekeken toen. Haar stemme had
mijn hart verscheurd. En... 'k had mijn hoop verscheurd...
- Toen 'k omzag vlood een nevel vóór me weg.
"Eurydice, Eurydice!" bezwoer
'k de vliedende gestalte : maar 't en hielp.
Ik liep haar na; ik holde; ik had de kracht
des sterken winds in 't bol zeil van mijn kleed :
't en hielp... - Zij was, Eurydice, zij was,
o mijne vrienden, Eurydice was
verloren, mijne vrienden...
(uit Interludiën I, 1910-1911)


G. Kratzenstein, Orpheus en Eurydice

1.3. De opera, als muzikaal genre tegen het einde van de 16de eeuw ontstaan, was een poging om de klassieke Griekse drama's, waarvan men toen ten onrechte meende dat ze integraal gezongen waren, te reconstrueren. Zo begrijpt men dat de stof voor de opera's vrijwel uitsluitend ontleend werd aan de klassieke mythologie en geschiedenis. Dit bleef zo tot in de 18de eeuw. Het Orpheus-thema werd in die periode herhaaldelijk op het toneel gebracht, o.a. door Christoph Willibald von Gluck (1714-1787) in zijn "Orfeo ed Euridice" (1762). Hoewel dit stuk tegenwoordig meestal in het Frans wordt opgevoerd, werd de oorspronkelijke versie in het Italiaans geschreven, met een castraat in de titelrol. Deze laatste bijzonderheid maakt duidelijk waarom men in onze tijd de rol van Orpheus laat zingen door een vrouwenstem (alt). Hieronder volgt de tekst van een beroemde aria uit het derde bedrijf :

Che farò senza Euridice?                Wat moet ik doen zonder Eurydice?
Dove andrò senza il mio ben?         Waar ga ik heen zonder mijn geliefde?
Euridice! Oh Dio! Rispondi!             Eurydice! O God! Geef antwoord!
Io son pure il tuo fidel!                     Ik ben nochtans uw trouwe dienaar!
Euridice! Ah! non m'avanza             Eurydice! Ach! Niets kan me baten,
Più soccorso, più speranza,             Noch hulp, noch hoop,
Ne dal mondo, ne dal ciel!               Niet vanop de wereld, niet vanuit de hemel!
Che farò senza Euridice?                Wat moet ik doen zonder Eurydice?
Dove andrò senza il mio ben?         Waar ga ik heen zonder mijn geliefde?