2. "Het theater"

2.1. Men heeft uitgemaakt dat artistieke scheppingen in de vroegste tijden een religieuze oorsprong hebben. Maar wat eerst louter godsdienstige bedoelingen had, bleek bepaalde affectieve gevoelens bij de mens wakker te roepen. Deze groeiende belangstelling voor kunstuitingen deed de behoefte ontstaan aan gebouwen waar op geregelde tijdstippen voor luister- en kijkgenot werd gezorgd : de schouwburg.

Theater van Aspendus, Pamphylië (Turkije)

Grieken en Romeinen hebben er een indrukwekkend aantal van neergezet in Zuid-Frankrijk, Italië, Spanje, Sicilië, Griekenland, Klein-Azië en Noord-Afrika. Zij die een of meer landen rondom de Middellandse Zee doorkruisten, hebben ongetwijfeld antieke theaters betreden en vol ontzag gekeken naar die fraaie bouwwerken waarvan sommige al meer dan 2000 jaar standhouden. Ze lijken wel voor de eeuwigheid gebouwd. Ze staan niet alleen nog overeind, ze hebben zelfs hun oorspronkelijke functie bewaard : er wordt nog toneel gespeeld! Dat is o.a. het geval in het theater van Epidaurus in Griekenland.

Theater van Epidaurus (ca. 330 v. Chr.)

De halfcirkelvormige ruimte, waar de toeschouwers plaatsnamen, heet in het Latijn "cavea". De afstand in rechte lijn van het ene uiteinde van de "cavea" naar het tegenoverliggend eindpunt bedraagt in het theater van Epidaurus ca. 110 m. Meer dan 10.000 toeschouwers konden er plaatsnemen. Het cirkelvormig plein, de "orchestra" (letterlijk 'dansplaats'), was bestemd voor het koor. Tegenover de "cavea" bevond zich de "scaena", d.i. het toneelgebouw, dat dienst deed als decor en waaruit de acteurs via poorten of deuropeningen het publiek tegemoet traden op een verhoging die "proscaenium" of "logeum" werd genoemd. In Aspendus (zie hierboven) bevindt zich een der best bewaarde theaters uit de oudheid. Het werd er door de Romeinen in de 2de eeuw na Chr. gebouwd. De "cavea" wordt er bekroond door een omloopgalerij die om akoestische redenen even hoog kwam als de top van de "scaena". Terwijl de Grieken vrijwel altijd de "cavea" van het theater tegen een heuvelhelling opbouwden, schrokken de Romeinen er niet voor terug schouwburgen te bouwen op volledig vlak terrein, zodat de oplopende zitplaatsen voor de toeschouwers door een onderbouw moesten geschraagd worden. Dit is o.a. het geval met het oudste Romeinse theater dat te Rome in steen werd opgetrokken, nl. het theater van Marcellus.

Theater van Marcellus, 1ste eeuw v. Chr. (maquette)

Tenslotte dienen we op te merken dat in de tijd van Sophocles en Euripides (5de eeuw v. Chr.) te Athene, en in de tijd van Plautus en Terentius (2de eeuw v. Chr.) te Rome de theaters nog van hout waren gebouwd en dat de stenen verbouwingen, waarin ontelbare keren het werk van genoemde auteurs werd opgevoerd, uit een latere periode dateren.

2.2. Men kan ongeacht de vindplaats duidelijk zien of men met een Grieks of met een Romeins theater te doen heeft. Mochten die verschilpunten niet zijn opgevallen - wat gezien de staat waarin de meeste bouwwerken zich bevinden vrij normaal is - dan moeten een tweetal teksten van Vitruvius klaarheid scheppen. Van die architect en militair ingenieur uit de tijd van Augustus is ons een werk overgeleverd "De architectura". Het bevat naast talrijke andere wetenswaardigheden interessante gegevens over de bouw van tempels en schouwburgen. In de hieronder geboden uittreksels heeft Vitruvius het eerst over het Romeinse, en daarna over het Griekse theaterplan.

Romeins theaterplan

Ipsius theatri conformatio sic est facienda, uti, quam magna futura est perimetros imi, centro medio collocato circumagatur linea rotundationis, in eaque quattuor scribantur trigona paribus lateribus : intervallis extremam lineam circinationis tangant, quibus etiam in duodecim signorum caelestium astrologia ex musica convenientia astrorum ratiocinantur. Ex his trigonis cuius latus fuerit proximum scaenae, ea regione, qua praecidit curvaturam circinationis, ibi finiatur scaenae frons, et ab eo loco per centrum parallelos linea ducatur, quae disiungat proscaenii pulpitum et orchestrae regionem. Ita latius factum fuerit pulpitum quam Graecorum, quod omnes artifices in scaena dant operam, in orchestra autem senatorum sunt sedibus loca designata. Et eius pulpiti altitudo sit ne plus pedum quinque, uti, qui in orchestra sederint, spectare possint omnium agentium gestus. Cunei spectaculorum in theatro ita dividantur, uti anguli trigonorum, qui currunt circum curvaturam circinationis, dirigant ascensus scalasque inter cuneos ad primam praecinctionem; supra autem alternis itineribus superiores cunei medii dirigantur.
(De architectura V 6, 1-2)

Voetnoten
1. conformatio, onis : plan / perimetros : (Gr. nominat.!) omtrek
2. linea rotundationis : cirkelomtrek / trigonum, i : driehoek
3. circinatio, onis : cirkel / ex musica... : de hier bedoelde overeenkomst tussen de muziek en de astrologie bestaat hierin, dat men zowel de 12 tekens van de dierenriem als de 12 tonen van de chromatische toonladder als punten op een cirkelomtrek plaatst, zodanig dat men bij het verbinden van die punten een regelmatige twaalfhoek bekomt
4. ratiocinari : rekenen, berekeningen maken / scaena, ae : toneelgebouw
5. curvatura, ae : boog / parallelos : Griekse nominatief
6. proscaenium, ii : voortoneel (scène) / pulpitum, i : verhoging
7. artifex, icis : acteur
9. cuneus, i : wig
10. ascensus scalasque :  "naar boven lopende trappen" / praecinctio, onis : gordelgang

Grieks theaterplan

In Graecorum theatris non omnia isdem rationibus sunt facienda, quod primum in ima circinatione, ut in Latino trigonorum IIII, in eo quadratorum trium anguli circinationis lineam tangunt, et cuius quadrati latus est proximum scaenae praeciditque curvaturam circinationis, ea regione designatur finitio proscaenii. Et ab ea regione ad extremam circinationem curvaturae parallelos linea designatur, in ea constituitur frons scaenae, per centrumque orchestrae proscaenii regione parallelos linea describitur, et que secat circinationis lineas dextra ac sinistra, in cornibus hemicycli centra signantur. Et circino collocato in dextra ab intervallo sinistro circumagatur circinatio ad proscaenii sinistram partem; item centro collocato in sinistro cornu ab intervallo dextro circumagitur ad proscaenii dextram partem. Ita tribus centris hac descriptione ampliorem habent orchestram Graeci et scaenam recessiorem minoreque latitudine pulpitum, quod logeion appellant, ideo apud eos tragici et comici actores in scaena peragunt, reliqui autem artifices suas per orchestram praestant actiones; itaque ex eo scaenici et thymelici Graece separatim nominantur. Eius loci altitudo non minus debet esse pedum X, non plus duodecim. Gradationes scalarum inter cuneos et sedes contra quadratorum angulos dirigantur ad primam praecinctionem, a praecinctione inter eas iterum mediae dirigantur et ad summam, quotiens praecinguntur, altero tanto semper amplificantur.
(De architectura V 7, 1-2)

Voetnoten
2. quadratum, i : vierkant
3. finitio, onis : grens
5. hemicylcium, i : halve cirkel
6. circinus, i : passer
8. recessus : naar achteren geschoven
10. scaenicus, i : acteur / thymelicus, i : koorlid
13. ad summam : in het algemeen
14. praecingere : (hier) een gordelgang aanleggen