Baruch Spinoza (1632-1677), filosoof en lenzenslijper. Spinoza staat op de derde plaats van onze reeks van meest memorabele Nederlanders uit de Gouden Eeuw vanwege de vermetelheid en het verheven karakter van zijn wijsbegeerte. Zijn filosofie had als doel het verwerkelijken van een betere mens en een betere samenleving. De conclusies waar zijn denken hem toe leidde waren in zijn tijd duizelingwekkend in hun consequentheid. Hij was de eerste die democratie expliciet als beste staatsvorm bepleitte. Nog vóór John Locke beargumenteerde hij godsdienstvrijheid en de principiële vrijheid van meningsuiting. Meest explosief was zijn bijbelkritiek, zijn opvatting dat theologie, altijd gezien als ‘de moeder der wetenschappen’, van diezelfde wetenschappen moest worden gescheiden en als weg tot waarheidsvinding ondergeschikt was, en zijn abstracte Godsbeeld, dat door velen gezien als atheïstisch. Spinoza werd in Amsterdam geboren en kwam uit een familie van Sefardische joden die was gevlucht uit Portugal. Zijn vader had een handel in noten, olijven, gedroogd fruit en andere mediterrane producten. Baruch en zijn broer gingen werken in de zaak. Op 22-jarige leeftijd werd hij uit de Joodse gemeenschap verstoten, waarschijnlijk omdat hij toen al hardop twijfel had geuit over het bestaan van de onsterfelijkheid van de ziel. Om zichzelf te onderhouden ging Baruch lenzen slijpen, hetgeen zijn tuberculose geen goed kan hebben gedaan. Spinoza begon, zoals zoveel denkers en wetenschappers in de tweede helft van de zeventiende eeuw, als een enthousiaste aanhanger van René Descartes. Maar al snel ging hij zijn eigen weg. Spinoza’s bekendste werken zijn Tractatus theologico-politicus, dat uitkwam in 1670, en Ethica, dat in hetzelfde jaar van zijn dood, in 1677, werd gepubliceerd. Tot die tijd rouleerde zijn werk in de vorm van handschriften en zochten zijn denkbeelden hun weg naar geleerde en vrijdenkende tijdgenoten. In ieder ander land was Spinoza in de cel beland of erger, in de Nederlandse Republiek hoefde hij slechts op zijn hoede te zijn om ongestraft met zielsverwanten te kunnen discussiëren, zijn denken te laten ontwikkelen en zijn werk te laten rijpen. Spinoza manifesteerde zich als een scherp exegeet van de Heilige Schrift en demonstreerde aan de hand van voorbeelden dat de bijbel bestond uit stilistisch en retorisch verschillende onderdelen, waaruit hij concludeerde dat het boek mensenwerk was en dus niet kon worden opgevat als het geopenbaarde woord van God. Spinoza ontkende het bestaan van wonderen op fundamentele wijze. De wonderen uit de bijbel waren menselijke verzinsels, want, stelde hij, God laat de natuur geen capriolen uithalen omdat hij de mensheid iets duidelijk wil maken. Wonderen waren niet alleen verzinsels, Spinoza stelde dat ze onmogelijk waren. Zelfs Isaac Newton, de gevierde ontdekker van de zwaartekracht, had met betrekking tot dat onderwerp een slag om de arm gehouden en stelde dat de natuur zich weliswaar volgens vaste wetmatigheden gedroeg, maar dat God, als Hij dat wilde, die wetten kon opschorten en een wonder kan laten plaatsvinden. Ook dat achtte Spinoza onmogelijk. Volgens Spinoza was God geen man met een wollige baard, met de kleiresten van de schepping nog onder zijn vingernagels. Hij introduceerde een abstracte, en voor de meeste tijdgenoten buitengewoon kille, onpersoonlijke en onbegrijpelijke God. God was namelijk een substantie, een oneindige, onoverzienbare uitgestrektheid met ontelbare vormen, ook wel ‘natuur’ genoemd. God was daarmee niet alleen heel groot, hij was overal. Hij was buiten de mens, maar ook binnen de mens. Kennis van de uitwendige wereld ging voor Spinoza dus samen met zelfkennis. Doel was dat de mens zich bevrijdde van de ‘knechtschap der aandoeningen’, dat hij een einde maakte aan zijn onwetendheid en gewapend met inzicht en doorzicht zijn bijdrage leverde aan een samenleving waarin hij de medemens niet zag als een bedreiging, maar als een vriend. Via het stapsgewijze verwerven van inzicht kon de mens opklimmen tot het opperste stadium van wijsheid, de ‘intuïtieve kennis’. Iemand die op die hoogte was aangeland, had afgerekend met de constante conflicten tussen de menselijke binnenwereld en de buitenwereld en had de staat van geluk bereikt. Onze nummer drie was een geniale idealist, die meer dan eens moet hebben gemeend dat de Republiek waarin hij leefde, het tolerante land onder Johan de Witt, een voorproefje was van het moois dat ging komen. In 1672 werd zijn optimisme ruw geschokt door de moord op de gebroeders De Witt en de verminking van hun lijken door het Haagse gepeupel. In woede had Spinoza een pamflet geschreven met de titel Ultimi barbaricum: ‘Jullie zijn de verschrikkelijkste barbaren’. Zijn huisbaas voorkwam dat hij het geschrift naar buiten kon brengen door tijdig de voordeur op slot te doen. Spinoza stierf uiteindelijk aan tuberculose.