Baruch Spinoza (1632-1677), filosoof en lenzenslijper. Spinoza staat op de derde plaats van onze reeks van meest memorabele Nederlanders uit de Gouden Eeuw vanwege de vermetelheid en het verheven karakter van zijn wijsbegeerte. Zijn filosofie had als doel het verwerkelijken van een betere mens en een betere samenleving. De conclusies waar zijn denken hem toe leidde waren in zijn tijd duizelingwekkend in hun consequentheid. Hij was de eerste die democratie expliciet als beste staatsvorm bepleitte. Nog vóór John Locke beargumenteerde hij godsdienstvrijheid en de principiële vrijheid van meningsuiting. Meest explosief was zijn bijbelkritiek, zijn opvatting dat theologie, altijd gezien als ‘de moeder der wetenschappen’, van diezelfde wetenschappen moest worden gescheiden en als weg tot waarheidsvinding ondergeschikt was, en zijn abstracte Godsbeeld, dat door velen gezien als atheïstisch. Spinoza werd in Amsterdam geboren en kwam uit een familie van Sefardische joden die was gevlucht uit Portugal. Zijn vader had een handel in noten, olijven, gedroogd fruit en andere mediterrane producten. Baruch en zijn broer gingen werken in de zaak. Op 22-jarige leeftijd werd hij uit de Joodse gemeenschap verstoten, waarschijnlijk omdat hij toen al hardop twijfel had geuit over het bestaan van de onsterfelijkheid van de ziel. Om zichzelf te onderhouden ging Baruch lenzen slijpen, hetgeen zijn tuberculose geen goed kan hebben gedaan. Spinoza begon, zoals zoveel denkers en wetenschappers in de tweede helft van de zeventiende eeuw, als een enthousiaste aanhanger van René Descartes. Maar al snel ging hij zijn eigen weg. Spinoza’s bekendste werken zijn Tractatus theologico-politicus, dat uitkwam in 1670, en Ethica, dat in hetzelfde jaar van zijn dood, in 1677, werd gepubliceerd. Tot die tijd rouleerde zijn werk in de vorm van handschriften en zochten zijn denkbeelden hun weg naar geleerde en vrijdenkende tijdgenoten. In ieder ander land was Spinoza in de cel beland of erger, in de Nederlandse Republiek hoefde hij slechts op zijn hoede te zijn om ongestraft met zielsverwanten te kunnen discussiëren, zijn denken te laten ontwikkelen en zijn werk te laten rijpen. Spinoza manifesteerde zich als een scherp exegeet van de Heilige Schrift en demonstreerde aan de hand van voorbeelden dat de bijbel bestond uit stilistisch en retorisch verschillende onderdelen, waaruit hij concludeerde dat het boek mensenwerk was en dus niet kon worden opgevat als het geopenbaarde woord van God. Spinoza ontkende het bestaan van wonderen op fundamentele wijze. De wonderen uit de bijbel waren menselijke verzinsels, want, stelde hij, God laat de natuur geen capriolen uithalen omdat hij de mensheid iets duidelijk wil maken. Wonderen waren niet alleen verzinsels, Spinoza stelde dat ze onmogelijk waren. Zelfs Isaac Newton, de gevierde ontdekker van de zwaartekracht, had met betrekking tot dat onderwerp een slag om de arm gehouden en stelde dat de natuur zich weliswaar volgens vaste wetmatigheden gedroeg, maar dat God, als Hij dat wilde, die wetten kon opschorten en een wonder kan laten plaatsvinden. Ook dat achtte Spinoza onmogelijk. Volgens Spinoza was God geen man met een wollige baard, met de kleiresten van de schepping nog onder zijn vingernagels. Hij introduceerde een abstracte, en voor de meeste tijdgenoten buitengewoon kille, onpersoonlijke en onbegrijpelijke God. God was namelijk een substantie, een oneindige, onoverzienbare uitgestrektheid met ontelbare vormen, ook wel ‘natuur’ genoemd. God was daarmee niet alleen heel groot, hij was overal. Hij was buiten de mens, maar ook binnen de mens. Kennis van de uitwendige wereld ging voor Spinoza dus samen met zelfkennis. Doel was dat de mens zich bevrijdde van de ‘knechtschap der aandoeningen’, dat hij een einde maakte aan zijn onwetendheid en gewapend met inzicht en doorzicht zijn bijdrage leverde aan een samenleving waarin hij de medemens niet zag als een bedreiging, maar als een vriend. Via het stapsgewijze verwerven van inzicht kon de mens opklimmen tot het opperste stadium van wijsheid, de ‘intuïtieve kennis’. Iemand die op die hoogte was aangeland, had afgerekend met de constante conflicten tussen de menselijke binnenwereld en de buitenwereld en had de staat van geluk bereikt. Onze nummer drie was een geniale idealist, die meer dan eens moet hebben gemeend dat de Republiek waarin hij leefde, het tolerante land onder Johan de Witt, een voorproefje was van het moois dat ging komen. In 1672 werd zijn optimisme ruw geschokt door de moord op de gebroeders De Witt en de verminking van hun lijken door het Haagse gepeupel. In woede had Spinoza een pamflet geschreven met de titel Ultimi barbaricum: ‘Jullie zijn de verschrikkelijkste barbaren’. Zijn huisbaas voorkwam dat hij het geschrift naar buiten kon brengen door tijdig de voordeur op slot te doen. Spinoza stierf uiteindelijk aan tuberculose.
Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619), landsadvocaat van Holland, strateeg, politicus. Van Oldenbarnevelt was een politieke projectontwikkelaar die in een chaotische periode van de opstand tegen Spanje niet alleen de richting wees, maar ook iedereen daarheen wist te laten bewegen. Zo ontstond uit een combinatie van veiligheid en rijkdom een klein landje dat al oorlogvoerend een economisch wonder tot stand kon brengen. Oldenbarnevelt was van eenvoudige komaf, maar heeft er van alles aan gedaan de schijn voor zich te laten werken. Hij veranderde zijn oorspronkelijke naam ‘Oudenbarnevelt’ in Oldenbarnevelt, later verzon hij een adellijke stamboom. De waarheid was voor Oldenbarnevelt soms de dienstmaagd van het doel. Dat lijkt misschien vreemd voor iemand die goed was in papierwerk, uitblonk in dossierkennis en op het eerste gezicht overkwam als een onverzadigbare vergaderaar. Maar Oldenbarnevelt was een zeldzaam mengsel van straatvechter en ambtenaar. Eerst werd hij pensionaris (een soort stadssecretaris) van Rotterdam, en was hij als afgevaardigde aanwezig bij pionierende vergaderingen onder het voorzitterschap van Willem van Oranje. De prins heeft een grote invloed gehad op de jonge Oldenbarnevelt. Toen Oranje in 1584 door een sluipmoordenaar om het leven werd gebracht, sprong de Rotterdamse pensionaris in het gat. In 1586 werd hij landsadvocaat van de Staten van Holland. Vanaf toen begonnen de Hollandse steden, de andere provincies, en ook Oranjes zoon, prins Maurits, de kracht van zijn sturende hand te voelen. Sturing was hoog nodig. Tot vlak daarvoor had de visie van Willem van Oranje het plan geleverd waarop werd genavigeerd. Oranje had de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden als eenheid willen behouden; alleen als zeventien gewesten konden de opstandelingen het volgens hem tegen het machtige Spanje uitzingen. Die visie had het een aantal jaren vóór Oranjes dood begeven, toen een drietal zuidelijke provincies zich met de Unie van Atrecht in 1579 afscheidden. Met lange tanden had Oranje in datzelfde jaar ingestemd met de Unie van Utrecht, een defensief verbond van een allegaartje van noordelijke en zuidelijke provincies, gebiedsdelen en steden als Gent en Antwerpen. Het verval van de eenheid zette door toen de hertog van Parma, een briljante Spaanse legeraanvoerder, vanuit het zuiden begon met de ‘reconquista’. De ene na de andere stad viel in zijn handen, met als climax in 1585 Antwerpen. Vier jaar later stonden de Spanjaarden aan de Waal, in het oosten tot aan de IJssel, en in het noorden was de hele provincie Groningen in hun handen. Vanaf toen begon de samenwerking tussen Oldenbarnevelt en prins Maurits te lopen. De tien jaren van Parma werden opgevolgd door de tien jaren van Maurits. Het was een uitstekende taakverdeling: de twintig jaar jongere Maurits deed keurig wat een kapitein-generaal moest doen, het terugveroveren van de verloren steden, en Oldenbarnevelt deed de rest. Niets gaf hij uit handen, hij deed alles zelf. We zien Oldenbarnevelt vergaderen, maar we zien hem even vaak te paard, op weg naar steden die weigeren geld af te dragen. Dikwijls kwam hij de vaatjes contanten persoonlijk in Maurits’ legerkamp afleveren. Dankzij hem hadden de opstandelingen een leger met een in Europa unieke kwaliteit: betrouwbare betaling. Oldenbarnevelt wist bijna alle stadsbesturen te overtuigen van het belang van eenheid. Alle beschikbare middelen moesten worden ingezet voor dat ene doel: terugdrijven van de Spanjaarden. De staat die tot stand kwam liet al de contouren zien van die in de latere Gouden Eeuw: de zeven gewesten met de politieke en financiële dominantie van Holland. Die omtrek was dus van Oldenbarnevelts makelij. In 1600 liep de perfecte samenwerking tussen Oldenbarnevelt en zijn junior-partner zware averij op. De landsadvocaat wilde dat Maurits met zijn leger naar Duinkerken ging, om daar af te rekenen met het kapersnest dat de Nederlandse koopvaardij jaarlijks grote verliezen bezorgde. Maurits vond het een heel slecht idee, maar Oldenbarnevelt liet zich niet tegenspreken. Dus trok Maurits diep vijandelijk gebied binnen. Eenmaal op weg werd hem door een Spaans leger bij Nieuwpoort de weg terug afgesneden. Het kwam tot een bloedige veldslag, die Maurits op het nippertje wist te winnen. Daarna waren de verhoudingen tussen de twee machtigste mannen verziekt. Geruchten gingen dat in een onderhoud vlak na het gevecht Maurits zijn mentor een klap in het gezicht had verkocht. De wrijving tussen beiden kreeg een dramatisch vervolg tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621), een wapenstilstand met de vijand. Het conflict centreerde zich rond een scheuring in de Nederduitse Gereformeerde Kerk. Die scheuring verdeelde de hele bevolking; er klonken theologische disputen op de markt, in de kroeg. Het ging om de leer van de predestinatie: in hoeverre had God alles voorbeschikt. Wat het vraagstuk explosief maakte was een hiermee verbonden kwestie: als God alles heeft voorbeschikt, heeft Hij dan ook het Kwaad op Zijn naam staan? Een groep gematigde theologen vond van niet, en maakte met een Remonstrantie of klaagschrift bekend zich te willen afscheiden. Het verzet hiertegen was fel en onverzoenlijk, de contraremonstranten kreten de remonstranten uit als verderfelijke ketters. Oldenbarnevelt sloot zich aan bij de gematigden, de remonstranten. Hij vond dat er meerdere richtingen toegestaan moesten worden. Maurits koos voor de andere partij. Het conflict werd hierdoor politiek. Oldenbarnevelt beging toen een grote vergissing, hij liet Holland de oprichting van (remonstrantse) milities toestaan zodat de contraremonstrantse opstandjes konden worden neergeslagen. Hiermee zaaide Oldenbarnevelt de kiem voor een tweede soort leger in het land, naast dat van Maurits. Maurits kwam hiertegen in actie. In augustus 1618 pleegde hij een staatsgreep. Oldenbarnevelt werd samen met een aantal medestanders, onder wie Hugo de Groot, gevangen genomen. Wat volgde was een politiek proces. De 24 door Maurits uitgekozen rechters veroordeelden hem op 12 mei 1619 ter dood. Een dag later beklom hij onder massale belangstelling het hoge schavot op het Binnenhof. In zijn laatste toespraak sprak hij: “Mannen, geloof niet dat ik een landverrader ben, ik heb oprecht en vroom gehandeld, als een goede patriot, en zo zal ik sterven.” Hij was 71 jaar. Na de executie schraapten souvenirjagers het bloed van het schavot. Niemand weet waar het lichaam van Oldenbarnevelt ligt begraven.
Willem van Oranje (1533-1584), ideoloog tijdens de Opstand tegen de Spanjaarden, leider in onzekere en levensgevaarlijke tijden, humanist te midden van religieuze fanitici, grondlegger van de latere Republiek, "Vader des Vaderlands". Dat zijn wel zo'n beetje de belangrijkste rollen waaraan Willem van Oranje de eerste plaats in deze top dertien heeft verdiend. Zonder zijn leiderschap waren de middelpuntvliegende krachten in de beginfase van de Opstand tegen Spanje waarschijnlijk te groot geweest en was er geen Nederlandse staat ontstaan, dus ook geen Gouden Eeuw. Willem kwam uit het Duitse adellijk geslacht Nassau, en werd geboren in slot Dillenburg. Op elfjarige leeftijd werd hij erfgenaam van het prinsdom Orange, een promotie voor de jonge Willem en voor Huis Nassau. Toen de keizer van het Duitse Rijk, Karel V, hem de mogelijkheid bood om page te worden aan zijn hof in Brussel kon de familie dat niet voorbij laten gaan, ook al moest Willem daarvoor wel katholiek worden. Het zou niet zijn laatste kerkelijke overstap zijn. Willem kreeg een uitstekende opvoeding, die hem tot een sociaal behendige hoveling maakte, maar ook tot een humanistische intellectueel. Iedereen prees zijn charme, het gemak waarmee hij mensen voor zich won. Als humanist had hij een ruime opvatting tegenover religie; volgens hem had God de mens geschapen met een vrije wil. Iemand omwille van zijn geloof levend verbranden kon voor hem niet met God worden verenigd. Keizer Karel nam hem op in de exclusieve Orde van het Gulden Vlies. Hij vertrouwde tal van lastige taken aan hem toe. Maar de keizer, opgebrand en vroeg oud, deed in 1555 afstand van de keizerstroon en deelde zijn grote rijk in twee delen: het oostelijk deel ging naar zijn broer Ferdinand, het andere naar zijn zoon Filips, die koning werd van Spanje, de zeventien Nederlandse gewesten, delen van Italië, grote delen van Zuid-Amerika en de Phillipijnen. Willem werd nu Filips vertrouwensman. Filips zag het als zijn taak om het Christendom te zuiveren van nieuwlichters, en liet in zijn domeinen de inquisitie ketters vervolgen. Dit stuitte op verzet in de lagere bevolkingsgroepen. Filips streefde ook naar beperking van de adellijke macht in de Nederlanden en parachuteerde kardinaal Granvelle in Brussel om dit te bewerkstelligen. Dit wekte vanzelfsprekend protest bij de hoge en lage adel. In de eerste tien jaar begon het langzaam maar zeker te gisten, en was Willem van Oranje de man rond wie het verzet in adellijke kringen zich concentreerde. Hij bleef rekenen op de redelijkheid van koning Filips en kwam pas langzaam tot de conclusie dat hij zich vergiste. Geleidelijk verschoof Oranjes positie steeds verder bij zijn koning vandaan. In 1564 hield hij een toespraak bij de Raad van State waarin hij onomwonden het Spaanse beleid afkeurde en zei: "Een koning heerst niet over de gewetens van zijn onderdanen". Maar vanaf 1566 werden de gebeurtenissen meegesleept door een dynamiek die buiten zijn controle lag. In dat jaar vond de Beeldenstorm plaats. Op dat moment waren er leden van de lage adel, zoals de heer van Brederode, die de wapens opnamen tegen de koning. Maar Brederode was een onbezonnen kerel, die niet beschikte over het geduld en het politieke vernuft dat nodig was om het op te nemen tegen het superieure Spanje. Willem had overleg met de heren van Egmond en Horne, die samen met hem de hoogste adel in de Nederlanden uitmaakte. Egmond en Horne vertrouwden op 's konings wijsheid en wilden niet meedoen met Oranjes opstand. Daarop week Oranje uit naar Dillenburg, dat werd omgetoverd tot het familie-hoofdkwartier voor de opstand. Nassause domeinen werden beleend en tafelzilver verkocht om een leger te financieren. De strijd die ontbrandde was een ongelijke. De Spanjaarden waren de beste vechters ter wereld. Oranje moest het generaalsvak nog leren, en zou er nooit goed in worden. Intussen was de hertog van Alva in de Nederlanden neergestreken om de Beeldenstormers te straffen en iedereen te leren dat met de koning in Spanje niet viel te spotten. Alva richtte een tribunaal op, de "bloedraad". Ruim duizend personen werden ter dood gebracht, onder wie Egmond en Horne. Brederode vluchtte het land uit en stierf kort daarop in ballingschap. Willem van Oranje ondernam een aantal aanvallen op de Nederlanden, maar die brachten Alva geen moment in het nauw. Wat uiteindelijk de opstand momentum verleende was een actie van de watergeuzen, een zooitje ongeregeld aangevoerd door de lage adel. In 1572 eisten zij in naam van de prins van Oranje het stadje Den Briel op. In rap tempo sloten steden zich aan, van Zeeland en Holland tot Friesland en Groningen. Al die tijd probeerde Oranje katholieken en calvinisten te behouden voor de strijd. Doel was dat de zeventien provincies als eenheid bij elkaar zouden blijven en dat men elkaars geloof respecteerde. Omdat hij wel merkte dat die boodschap het minst goed viel bij de calvinisten, werd hij in 1573 zelf calvinist. Daarmee koos hij ook voor de mensen die in die strijd alles te verliezen hadden. Zijn ideaal van eenheid leek binnen handbereik toen de Pacificatie van Gent werd gesloten. In 1577 moet hij gedacht hebben dat zijn doel bijna was bereikt toen hij in Brussel als een verlosser werd toegejuicht. Nooit zou hij zijn ideaal van tolerantie meer loslaten, ook niet toen calvinisten en katholieken rollend over straat gingen. Een ideaal waarvan hij wel afstand moest doen was de eenheid van de zeventien provincies. Onder de hertog van Parma waren de Spanjaarden hard bezig met het terugveroveren van de Zuidelijke Nederlanden. In het zuiden sloeg de oorlogsmoeheid toe. De Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht bezegelden het failliet van het staatkundige deel van Oranjes visie: noord en zuid-Nederland zouden onherroepelijk en onomkeerbaar van elkaar worden gescheiden. Met de Acte van Verlatinghe van 1581 maakten de Noordelijke Nederlanden zich los van de koning. Met de Acte, die onmiskenbaar Oranjes toonzetting had, verklaarden de Staten-Generaal dat vorsten er waren voor hun onderdanen en niet omgekeerd. Filips, op dat moment de machtigste vorst ter wereld, werd door de opstandelingen als incompetent en onbetrouwbaar aan de kant gezet. De Staten-Generaal kozen hiermee voor Oranje. Filips nam wraak door Oranje vogelvrij te verklaren: iedereen die hem wist te vermoorden werd rijkelijk beloond (en anders diens familie) en werd volledig vrij van zijn zonden verklaard. In 1584 schoot Balthasar Gerards de prins in Delft dood. Oranjes laatste woorden zouden zijn geweest: "O God, heb medelijden met mij en dit arme volk". Oranje was met zijn ruime blik op religieuze zaken zijn tijd ver vooruit geweest. Van een politiek zondagskind ontwikkelde hij zich tot een martelaar voor een ideaal. Hij vreesde dat met de scheiding tussen Zuid- en Noord-Nederland de Opstand nooit genoeg middelen zou hebben om de strijd voort te zetten. Paradoxaal gebeurde met het verlies van het zuiden het omgekeerde. De massale uittocht van ontwikkelde en rijke calvinisten uit het zuiden naar het noorden gaf een beslissende impuls tot de welig tierende burgersamenleving van de Nederlandse Republiek die geleerd had haar vrijheid op waarde te schatten.
