1.2 Familienaam Martens

Hoewel het grootste gedeelte van de hier beschreven familiegeschiedenis zich afspeelt in de gemeenten Hansbeke (thans Nevele) en Bellem (thans Aalter) dient de oorsprong en betekenis van de familienaam Martens uiteraard in een ruimer kader geplaatst te worden.

‘ ie wille weten wie ghi syt ende waer ghi vaerde toendertijd ‘

Van naam naar familienaam

De naam van het geslacht voert terug tot de verre tijden toen alhier de familienamen gevestigd geraakten en leert iets over de oorsprong zelf van het geslacht. De bijnaam, d.i. de tweede naam, die iemand ter onderscheiding bij zijn doopnaam of voornaam krijgt, kwam in deze streken reeds in de twaalfde eeuw in gebruik . Het duurde echter geruime tijd alvorens deze bijnamen werden overgenomen door de volgende generaties en tenslotte familienamen werden.

Bijnamen welke het gemakkelijkst als familienaam werden overgenomen waren deze ontleend aan de plaats waar een geslacht, waarvan een tak zich elders vestigde, eertijds woonde. Zo bijvoorbeeld betekent de familienaam Van Brussel dat de familie vroeger in Brussel heeft gewoond. De bijnamen die het laatst werden aangenomen, alhoewel de patroniemen reeds bestonden bij de oude Germanen, waren de vadersnamen afgeleid van de doopnamen van de vader. Zo noemde men Jan de zoon van Pieter Jan van Pieter of kortweg Jan Pieters.

Ook de familienaam Martens behoort tot de reeks vadersnamen . Zo werd Jan van Martinus (Maerten of Marten) Jan Martin, Jan Maertens of Jan Martens. In “Over Sint-Martinus en de familienaam Martens “ , gepubliceerd in De Levensboom, bespreekt Albert Martens zowel Sint-Martinus als de familienaam Martens. De mansnaam Martinus is de latijnse verkleinvorm van Martius, hetgeen betekent ‘ van Mars’ of ‘ aan Mars gewijd ‘, de god van de oorlog, zoals ook de naam van de maand maart.

Deze mansnaam is buitengewoon beroemd en heeft deze roem te danken aan Sint Maarten , geboren te Sabaria in de Hongaarse provincie Pannonia omstreeks 316 (volgens sommigen 336), waarschijnlijk als zoon van een heidens romeins krijgstribuun. Hij was vijf jaar toen hij in Pavia belandde. Op 18 jaar liet hij zich dopen. Nadat hij in 361 een kloostergemeenschap stichtte nabij Poitiers, werd hij circa 371 bisschop van Tours en stichtte hij er de abdij van Marmoutier aan de Loire. Hij overleed in 397 en is er begraven in de Sint-Maartensbasiliek. Wie kent niet het verhaaltje van Sint-Maarten, die aan de stadspoort te Amiens met zijn zwaard een deel van zijn mantel afsneed en aan een schamel geklede bedelaar schonk? Zijn feest wordt gevierd op 11 november. Reeds onder Clovis werd hij tot beschermheilige van het Frankische rijk gekozen. Hij was bijzonder populair in Frankrijk, alsook in de omliggende landen. In Frankrijk werd hij zelfs als een soort nationale heilige aangezien, waardoor de naam Martin en de plaatsnaam Saint-Martin er zeer verspreid werd. In Frankrijk is hij schutspatroon van meer dan 4000 kerken . In België zijn 336 kerken aan hem toegewijd, waarvan 117 in Vlaanderen. In Oost-Vlaanderen alleen reeds zijn meer dan 40 parochiekerken aan hem toegewijd.

De middeleeuwse vorm van Maarten was Ma(e)rtin, die we herkennen in de aanhef Wapene Martijn ‘ wee Maarten’ bij Jacob van Maerlant. Aangezien in Reinaert de aap Mertijn of Maarten heette, was dat in de 16^de eeuw voldoende om al de Lutheranen voor aap of martiko uit te schelden. In Vlaanderen wordt Sint-Maarten door zijn vrijgevigheid in sommige streken, bijvoorbeeld in Ieper, Mechelen en Aalst, nog gevierd als kinderheilige in plaats van of naast Sinterklaas. De Sint-Maartensstoeten op Sint-Maartensavond , waarin kinderen met lantaarns van uitgeholde bieten liepen, bestaan bijna niet meer, maar wellicht heeft halloween deze rol overgenomen. Zo is Ardooie hierop nog een uitzondering. De populariteit van Sint-Maarten in de Lage Landen blijkt ook uit de plaatsnamen: Sint-Maarten(Noord-Holland),Sint-Maartensdijk(Zeeland),Sint-Maartens-Voeren(Limburg), Sint-Martens-Latem,Sint-Martens-Leerne,Sint-Martens-Lierde(Oost-Vlaanderen),Sint-Martens-Bodegem en Sint-Martens-Lennik(Vlaams-Brabant).

Ons verre voorgeslacht heeft blijkbaar een bijzondere verering gehad voor Sint Maarten zodat zijn naam vermoedelijk door opeenvolgende generaties als doopnaam aan een zoon werd gegeven waaruit tenslotte de familienaam Martens is ontstaan. In het Kortrijkse komt de familienaam Martin voor in de dertiende eeuw en in de eerste helft van de veertiende eeuw vindt men er de varianten Maertine, Maertins en Maertin. Hoe hierbij de uitdrukking ‘de pijp aan Maarten geven’ ontstaan is, is ons niet bekend.

De verst bekende stamvader Stoffel Martens was een tijdgenoot van de Aalstenaar Dirk Martens (1446-1532), die bij ons het eerst de boekdrukkunst heeft toegepast.

Spreiding

In een artikel Martens, Mertens, Maartens, Maerten, Maartense en varianten . Verspreiding en frequentie, in 1967 gepubliceerd in “Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde” te Leuven deelt de auteur G. Dujardin de resultaten mee van zijn opzoekingen naar het voorkomen en de spreiding van de voornoemde familienamen in België en Nederland, op basis van geraadpleegde telefoonboeken. Toen was slechts 10% van de bevolking aangesloten, en waren de aangeslotenen niet representatief voor de ganse bevolking, maar toch kunnen enkele tendensen afgeleid worden.

Hierbij vallen volgende grote kerngebieden op:

Martens : oostelijk West-Vlaanderen, westelijk Oost-Vlaanderen, noordoostelijk Oost-Vlaanderen, centraal Belgisch Limburg, en verspreid over geheel Nederland met uitzondering van Noord-Brabant en gedeeltelijk Nederlands-Limburg.

Maertens : centraal West-Vlaanderen.

Maartens: met lage frequentie verspreid over het zuiden van Nederland , vooral in de steden.

Mertens : (zuid-)oostelijk Oost-Vlaanderen, Noord-Brabant, Antwerpen en Brabant, westelijk Belgisch-Limburg en gedeeltelijk Nederlands-Limburg.

Meertens : zuidelijk Nederlands-Limburg en Groningen.

Van de telefoonabonnees met deze namen woonden er 36% in Nederland , 58% in Vlaanderen en Brussel en 6% in Wallonië. Bij de Nederlandse abonnees zijn Martens (66%) overwegend in aantal, terwijl Mertens(21%) en Meertens(10%) nog eniger mate aanwezig zijn, en Maertens en Maartens eerder zeldzaam zijn. Bij de abonnees in België treft men vooral Mertens (56%) aan, gevolgd door Martens(21%) en verder Maertens en Maartens (10%). In Vlaanderen en Brussel enerzijds en Wallonië anderzijds liggen de frequentieverhoudingen dicht bij het totaal Belgisch perspectief. Met weinig kans op vergissing is het mogelijk te zeggen vanwaar binnen het Nederlands taalgebied een Martens of een Mertens vandaan komt : “ zeg me wie ge zijt en ik zal je zeggen waar je woont “. Binnen Vlaanderen wonen er 51% van de Mertens in Antwerpen of Limburg en 36% in Brussel. De familienaam Martens is verspreid over alle telefoondistricten, zij het met 27% in Oost-Vlaanderen en een iets lager percentage in Antwerpen en Limburg samen. Van Maertens en Maartens vinden we er 63% in West-Vlaanderen. In een aansluitend artikel stelt J. Goossens eveneens vast dat in het Zuidnederlands gebied Maertens de West-Vlaamse vorm is, Martens de Oost-Vlaamse en Limburgse vorm is, terwijl Mertens vooral in Antwerpen (Zuid-Brabant) te vinden is.

Recenter publiceert de Federale Overheidsdienst Economie, K.M.O., Middenstand en Energie lijsten met de meest voorkomende familienamen , en dit zowel voor België als voor het Vlaams Gewest , het Waals Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Binnen de top 100 lijsten voor 2001 komen zowel voor België als voor Vlaanderen Peeters (met 33.113 en 29.324) en Janssens (met 30.113 en 26.701) op de eerste en de tweede plaats , telkens gevolgd door Maes en Jacobs. De naam Mertens staat met 18.699 op de vijfde plaats in België, met 15.253 op de zesde plaats in Vlaanderen , met 1.074 op vijf in Brussel en met 2.372 op plaats acht en zeventig in Wallonië . Martens staat op plaats achttien (met 11.171) in België, op vijftien(met 9.907) in Vlaanderen, op negentig in(met 333) in Brussel en komt niet voor in de top 100 voor Wallonië . Maertens komt in geen enkele top 100 voor, terwijl Martin (9.075) goed is voor plaats één en dertig in België en in Wallonië zelfs plaats drie bekleed (met 6.942). Indien voor Vlaanderen de namen Martens, Mertens en Martin worden samengevoegd(met 26.387), komen zij op de derde plaats, net na Peeters en Janssens. Zowel voor België als voor Brussel komt dit drietal(met respectievelijk 38.945 en 2.213) op de eerste plaats, telkens voor Peeters en Janssens.

In 2005 leverde een opvraging van telefoonabonnees in Belgie 20.194 abonnees op met de naam Martens(5.248), Mertens(8.368), Martin(4.486), Maertens(1575) en verder Maerten, Merten en Martins. Samen is dit beduidend meer dan Peeters(15.053). Binnen de 12 gemeenten van het Meetjesland bekleedt volgens de Federale Dienst Economie de naam Martens de tweede plaats, na Claeys. In 5 van deze 12 gemeenten komt de naam in de top 5 : plaats 2 in Nevele(inclusief Hansbeke) na Claeys, plaats 3 in Aalter (inclusief Bellem) na Claeys en De Meyer, plaats 3 in Waarschoot na Claeys en Pauwels, plaats 4 in Lovendegem(oorsprong van Stoffel) na Claeys, Goethals en De Meyer en plaats 5 in Zomergem. Deze top-5 gemeenten grenzen aan elkaar.