Het is niet mogelijk om ons voor te stellen hoeveel keren de tekst van het Credo van Nicea is gedeclameerd, gezongen of gepreveld sinds het jaar 325. Laten we even stilstaan bij de tekst.

Credo in unum Deum,

Ik geloof niet dat er één god is, ook niet dat er een god is, een wezen dat persoonskenmerken zou hebben, een identiteit, dat aanspreekbaar is, dat op een of andere manier actief aanwezig is in deze wereld. Het is een begrip dat mij, sinds ik er voor het eerst over hoorde in het vrome gezin waarin ik geboren werd en in de katholieke scholen waar mijn jeugd verpest werd, en nu nog steeds, ondanks alles wat ik erover las, hoorde of dacht, volkomen vreemd is. Ik droom van een wereld waar de mens volkomen vrij is van dit waanidee.

Patrem omnipotentem,

Een ‘almachtige vader’ is een contradictio in terminis, een overblijfsel uit gelukkig lang vervlogen primitieve tijden, toen vaders misschien nog probeerden of dachten alles te zeggen te hebben. God als almachtig voorstellen, dat is alleen christelijke theologen gegeven; een niet-almachtige god, met kleine kantjes, die al eens vreemd gaat, zoals Zeus, dat strookt niet met het fundamentalisme en het absolutisme dat onverbrekelijk verbonden is met dat soort godsdiensten.

factorem coeli et terrae, visibilium omnium, et invisibilium.

De schepping is ook al lang niet meer wat men er vroeger over dacht. Zelfs zeer katholieke geleerden wringen zich in bochten om ook maar iets van het scheppingsverhaal te redden. Wij hebben de god uit de vorige paragrafen niet nodig om de schepping te verklaren. En het heeft ook weinig zin om datgene wat we nog niet kunnen verklaren, dan maar god te noemen, dat lost niets op. Er is ook geen verschil meer tussen hemel en aarde, noch tussen het zichtbare en onzichtbare. Er zijn geen engelen, duivels, heiligen, geesten…

Et in unum Dominum Jesum Christum,

Wij hebben geen historische gegevens voor het bestaan van Jezus Christus, geen enkel. In de evangeliën zoekt men vergeefs naar de ipsissima verba Christi: als die er al zijn, kernwoorden dus, dan kunnen die toch niet tot een historische Jezus teruggebracht worden. En als het gebod ‘bemin uw naaste’ zo essentieel zou zijn, waarom staat het dan niet in dit Credo? En wat moet de Christus van het Evangelie met een titel als ‘Enige Heerser’?

Filium Dei unigenitum.

Dat een mens een zoon zou zijn van een almachtige god, dat noemen wij een mythe. Mythes zijn misschien wel interessant, maar wie gaat daar nu nog zijn levensbeeld op bouwen?

Et ex Patre natum ante omnia saecula.

Hoe die zoon van god uit zijn vader zou geboren zijn, voor het begin van de tijden, daarover heb ik nog nooit iemand een zinvol woord horen vertellen. De betekenis en het belang van deze stelling is ontstellend futiel.

Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero. Genitum, non factum, consubstantialem Patri: per quem omnia facta sunt.

En zelf is hij ook almachtige god: hij is niet geschapen, hij is de schepper, zoals zijn vader, hij is zowat identiek met zijn vader. Gemakshalve noemt men dit soort dingen ‘mysteries’, dingen die het ons niet gegeven is om te begrijpen. Daarmee los je natuurlijk ook niets op.

Qui propter nos homines, et propter nostram salutem descendit de coelis. Et incarnatus est de spiritu sancto ex Maria Virgine: et homo factus est.

We blijven in de mythologie: god wordt mens, daalt neer uit de hemel, wat dat ook moge zijn, om ons te redden. Redden waarvan? Hoe? Jezus wordt geboren uit een menselijke vrouw en de heilige geest, niet nader bepaald. Men kan daaraan allerlei theologische betekenissen geven, maar als waar gebeurd verhaal of als basisgegeven van een geloof is dit toch wat veel gevraagd, nog los van het ontbreken van enige historische grond.

Crucifixus etiam pro nobis, sub Pontio Pilato passus, et sepultus est. Et resurrexit tertia die, secundum Scripturas. Et ascendit in coelum: sedet ad dexteram Patris.

Ook over de kruisiging weten we niets, totaal niets, en zeker niet over de verrijzenis, hoe zou dat overigens kunnen? Vragen dat men gelooft dat een (god-)mens met zijn lichaam opstijgt ten hemel, wie heeft zoiets ooit ernstig in overweging kunnen nemen als een feit? Het is zelfs theologisch veel gevraagd aan te nemen dat de ‘vrijwillige’ dood van die mens-god enig gevolg zou hebben voor de hele mensheid.

Et iterum venturus est cum gloria, judicare vivos et mortuos: cujus regni non erit finis.

En die Jezus zal nog eens weerkeren, als rechter, om alle mensen die ooit geleefd hebben te beoordelen, pas dus maar op wat je hier uitspookt. En nadien zal hij als een soort koning op de wereld blijven en alle problemen zullen opgelost zijn. Dat zou mooi zijn, maar het is niet erg waarschijnlijk en ook niet echt bruikbaar als veronderstelling.

Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem: qui ex Patre Filioque procedit. Qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur: qui locutus est per prophetas.

Oh, ja, die niet nader bepaalde heilige geest: nog meer theologische attributen, waar geen mens iets aan heeft en die alle verbeelding tarten. Over het Filioque, namelijk de vraag of de Geest uit Vader én Zoon is voortgekomen, of alleen uit de Vader, daarover zijn schisma’s ontstaan en heuse oorlogen gevoerd, stel je voor! Vraag vandaag zelfs de meest vrome gelovige maar niet wie of wat de Heilige Geest is.

Et unam, sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam.

En dan natuurlijk de ultieme zelfbevestiging: de vereniging die door mensen opgericht werd zo rond het begin van onze tijdrekening verklaart zich uniek: wie er niet toe behoort, heeft geen reden van bestaan en mag dus afgevoerd worden; ze is heilig, dus staat zij en al haar bedienaars boven de mensen; ze is katholiek, dat betekent letterlijk dat ze universeel is, nergens ter wereld zal er iets bestaan dat niet tot haar behoort; ze is apostolisch: ze heeft het van god zelve, dus heeft ze altijd gelijk, en god heeft haar bevolen om de hele wereld te bekeren.

Wat die kerk aan goeds en kwaads ook moge gedaan hebben sinds haar ontstaan, ik heb me, sinds zeer jeugdige twijfels en blijvende latere bezwaren, geleidelijk maar definitief van haar afgekeerd. Haar blijvende aanspraken op absoluutheid zijn nu voor ieder nadenkend mens en ook voor de meeste van haar leden zelf, even duidelijk als onaanvaardbaar. En wat zij als vereniging van mensen nu is, daar heb ik persoonlijk de meest ernstige problemen mee, en ik ben zeker niet de enige.

Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum.

Dat door een onderdompeling, ook al zou dat een figuurlijke zijn, een bekering dus, alle vroegere misdaden zouden verdwijnen, dat is moreel gezien al moeilijk te verteren, en enkel te begrijpen als je eerst de toegang tot de hemel, het hiernamaals afhankelijk gemaakt hebt van het vrij zijn van zonden. En dat de kerk de enige is die de zonden kan vergeven, voor een prijsje, dat geeft haar de macht die ze nodig heeft om hier op aarde mensen aan zich te onderwerpen. De bloedige strijd tussen Reformatie en Contrareformatie ging precies daarover.

Et exspecto resurrectionem mortuorum. Et vitam venturi saeculi.

Mensen sterven, dat was ook vroeger natuurlijk voor iedereen duidelijk. Ook de kerk kon dat niet ontkennen. Dus zei men: je gaat nu wel dood, maar later zal je weer tot leven komen en dan zal je eeuwig leven. Dat is de kern van het hele verhaal, dat is de kern van het historische christendom, en dat is de hardste noot om kraken. Vandaag is elke vorm van geloof in het hiernamaals vrijwel volledig verdwenen, en de mogelijke laatste twijfels zijn zo vaag dat ze geen rol van betekenis spelen in wat mensen verkiezen te doen en te laten. De kern van het geloof bestaat niet meer.

Ik heb, bij mijn beste weten, nooit geloofd dat er na de dood nog iets was, en ik heb ook nooit behoefte gehad aan een dergelijke gedachte, ze is niet vertroostend, verhelderend, nuttig, of begrijpelijk, ook niet als een psychologische constructie. Het is een puur verzinsel met kwaadaardige bedoelingen: de mensen de daver op het lijf jagen en zo wereldse macht verwerven over hen.

Voor mij is dit leven genoeg.

Amen.