Iconografie is een tak in de beeldende kunst die zich bezighoudt met het zoeken naar de diepere betekenis van het werk. Het gaat er dus niet om of je een schilderij mooi vindt of niet. De vraag die je bij iconografie stelt is: 'Wat heeft de kunstenaar met het werk willen zeggen? En heeft hij meer willen zeggen dat dat hij geschilderd heeft, bvb door suggestie, symbolen,... Door deze vragen te stellen en de antwoorden te zoeken, heb je een veel bredere kijk op het kunstwerk en leer je ook de kunstenaar begrijpen. Het vergt veel opzoekingswerk en inlevingsvermogen in de cultuur, de tijdsgeest, symbolieken,... Maar dat maakt de zoektocht net zo spannend. Over iconografie geef ik geregeld voordrachten en schreef ik een boek 'De Kunst van het Kijken'.
Een goede raad: klik eerst op de foto en bekijk het schilderij. Lees pas dan mijn bijhorende tekst. Alvast veel lees en vooral kijkplezier! Willem
OP DE AGENDA: voordracht op 21 okt --- driedelige cursus iconografie: 25/11-9/12-23/12 te Gent, Dienstencentrum regenboog. Nadere info volgt nog.
Pieter de Hooch heeft lange tijd in de schaduw gestaan van Vermeer. Pas in de 19de eeuw komt hij meer en meer bekend. Schilderijen van de Hooch herken je veelal aan het bekomen van diepte door achterliggende kamers of doorgangen. Vermeer daarentegen gebruikte vaak geblokte zwart-witte vloeren om een diepte te bekomen. Dit schilderijtje is zo een soort oefenwerk voor de Hooch. Links is er een gang waar op het einde een vrouw staat. Daardoor heb je in de diepte zicht. In contrast daarmee schildert hij rechts een deur die openstaat, waardoor je een tegengesteld effect hebt. Het thema is huiselijkheid. Een vrouw met kind staat in de binnenplaats. Het meisje heeft iets in de schort, wat wijst naar spaarzaamheid. De bezem vooraan rechts wijst op huiselijkheid en hygiëne. De vloer is trouwens proper. Bovenop staat boven de doorgang de tekst: 'Dit is het dal van St. Hieronymus. Kom binnen als u uw toevlucht wilt nemen tot geduld en nederigheid. Want we moeten eerst afdalen als we wensen verheven te worden'(Het hieronymusdal was een klooster in Delft). In datzelfde jaar schilderde de Hooch dezelfde locatie maar met een ander thema. Dit zie je HIER.
Dit vond ik één van de indrukwekkende momenten op mijn reizen: De Kaisersgruft in Wenen waar zowat de meeste Habsburgers zijn samengebracht. En het meest aangrijpende was dit op foto: het immense barokke praalgraf voor Maria Theresia met daarvoor de eenvoudige loden bak voor haar zoon Jozef II, gekend als de keizer-koster. Het toonde de eenvoud waar hij van hield. Soms liep hij in Wenen rond in gewone kledij dat men hem zelfs niet herkende. Maar ondanks zijn goede bedoelingen, botste hij op verzet van de adel en de Kerk omdat hij hun macht wou beknotten. Die laatsten zetten op hun beurt het gewone volk (dat moest leven van die adel) op tegen de hervormingen: bij ons de Brabantse omwenteling.
Ooit was hij in Gent. Van 15 juni tot 17 juni 1781. Hij arriveerde in een open koets incognito onder de naam graaf von Falkenstein. Men was weliswaar gewaarschuwd en men had hem opgewacht met een delegatie aan de poort. Via de Muidepoort kwam hij aan de Sleepstraat waar een priester op weg was naar een stervende. Zoals gebruikelijk was, stapte Jozef II uit en knielde, ondanks een stoel die men hem aanbood. Op de plaats werd nadien een gedenksteen geplaatst, maar na drie jaar werd hij kapotgeslagen. Zijn veranderingen hadden dan al voor oproer gezorgd. Vandaar ging hij naar de Kouter naar de Hoofdwacht (huidige handelsbeurs) waar hij zou overnachten. De Kouter was overstelpt met volk met de hoogwaardigheidsbekleders die hem opwachtten. Hij liet ze staan en ging slapen. Hij wuifde enkel nog eens door het raam naar het volk. De dag nadien om 6 uur ging hij naar de Leopoldskazerne bij zijn troepen en naar het pesthuis (nu Hollainkazerne). In de namiddag bezocht hij het Groot Begijnhof (dat hij het jaar nadien zou sluiten) en het correctiehuis (gevang in de Rasphuisstraat). Hij vond het geen goed idee dat men hen aan het werk zette omdat dit het werk van de gewone mensen afnam. 's Avonds ontving hij dan eindelijk de notabelen, weliswaar zonder praal. De dag nadien stond een vroegmis op het programma, met bezoek aan het Lam Gods en inspecteerde hij zijn troepen. En weg was hij daarna, ondanks dat de notabelen vanalles hadden voorzien voor een plechtigheid. In dat jaar zou hij het lijfeigenschap afschaffen, schandstraffen en folteringen verbieden, het Tolerantie-edict uitvaardigen waarbij niet katholieken evenveel rechten hadden als katholieken. Een jaar later kwam de paus zelfs naar Wenen om hem op de vingers te tikken. Hij mocht afdruipen naar Rome...
Jan Gossaert is vandaag minder bekend. Hij was zowat een overgangsfiguur tussen Van Eyck en Rubens. Hij was werkzaam in Nederland aan het hof van Filips van Bourgondië-Blaton, met wie hij een reis maakte naar Rome en daar de Italiaanse schilderkunst leerde kennen. Filips van Bourgondië-Blaton was een bastaardzoon van Filips de Goede en Margaretha Post. Aanvankelijk was hij legeraanvoerder en onder Filips de Schone werd hij benoemd tot admiraal. Hij verblijft op dat moment in kasteel Souburg nabij Vlissingen. Onder Keizer Karel werd hij in 1517 benoemd tot bisschop van Utrecht hoewel hij tot dan geen enkele wijding had ontvangen. Dat maakte ook niet uit want besturen liet hij over aan zijn raadsheren terwijl hijzelf een luxueus leven leidde van vrouwen, wapens en paarden in zijn kasteel Duurstede. Dit schilderij van Gossaert was een decoratie in dat kasteel Souburg maar hangt momenteel in de gemäldegalerie in Berlijn. Dit is het oudste schilderij in de Vlaamse schilderkunst waar mythologische figuren op staan. Neptunus verbeeldt uiteraard het admiraalschap van Filips van Bourgondië-Blaton. Neptunus was bij de Romeinen de god van de zee, maar ook god van de paarden. Bij de Oude grieken noemde hij Poseidon en was hij gehuwd met de waternimf Amphitirte. Rechtsboven staat de lijfspreuk in het Latijn: 'Meer zal komen - Filips van Bourgondië'
Nog een vergeten Vlaming! Hij was een leerling van de Antwerpenaar Frans Snijders, trok naar Italie en werkte voor Fernando II de Medici en nadien aan het Hof van Lodewijk XIV. Van de zonnekoning kreeg hij de opdracht om alle dieren te portretteren van het domein in Versailles. Sommigen werden dan opgehangen in de menagerie van Versailles. En dit is er eentje van: Tambon was de hond van Louis Joseph de Bourbon, hertog van Vendôme. Hij was de meest agressieve en succesvolle legeraanvoerder die Lodewijk XIV had. Dit wetende, begrijp je onmiddelijk het schilderij... Louis Joseph de Bourbon was gehuwd met de dochter van de Prince de Condé. Het huwelijk bleef kinderloos omdat hij, voor die tijd nogal openlijk, homosexueel was. Ook zijn broer en grootvader waren homo of bi. Vandaar dat hun paleis aan de Place Vendôme in Parijs laconiek 'Hotel Sodome' werd genoemd in die tijd. Volgens de kroniekschrijver aan het Hof, Saint Simon ofte Louis de Rouvroy, was geen lakei of officier veilig voor hem. Soit, Bernaerts dus... Hij maakte ook ontwerpen voor wandtapijten in de Gobelin fabriek. Mettertijd raakte hij aan de drank en werd hij ongewenst. Hij stierf arm op 58-jarige leeftijd. Door zijn werken heeft men enigszins een beeld over de dieren die op Versailles gehouden werd. Wat men al wist, was dat de Zonnekoning meer dan 60 man in dienst had als hij ging jagen en meer dan 100 jachthonden had!
Misschien was je ook al eens in Firenze. Dan zag je wellicht deze loggia des Lanzi aan het grote plein dat bezaaid is met beeldhouwwerken. Eén van die beelden is De Sabijnse maagdenroof.
Het gaat over een legende van Rome. Eén van de stichters, Romulus, merkt dat zijn stad flink aangroeit maar merkt dat er te weinig vrouwen zijn. Hij beraamt een plan: hij organiseert spelen met de naburige Sabijnen. Op die spelen zal hij een teken geven door recht te staan en zijn mantel over zijn schouder gooien. Op dat signaal moeten zijn mannen de dochters van de stad ontvoeren en meebrengen naar Rome. Dit gebeurt en de Sabijnen zijn zo ontzet dat ze een oorlog beramen. Maanden later trekken ze ten strijde maar als ze in Rome aankomen merken ze dat hun dochters gelukkig getrouwd zijn en al een gezin gesticht hebben...
Waarom ik precies dit beeld koos? Giambologna was beeldhouwer aan het Hof van de Medici's en werd eigenlijk Giovanni Bologna genoemd...of in het Frans: Jean de Boulogne. Hij was afkomstig uit Douai nabij Rijsel, dat toen Dowaai heette en behoorde tot het Graafschap Vlaanderen. Hij was dus een Vlaming! En geen kat bij ons die hem kent! Een ander beeld in die Loggia is ook van hem: Hercules verslaat de centaur.
Maar zijn beroemdste beeld was de Mercurius. Een versie werd door de Medici geschonken aan keizer Maximiliaan II van Oostenrijk. Een versie staat ook in het Louvre. Mercurius (Romeinse god van de handel) was bij de Oude Grieken Hermes. Hij was de boodschapper tussen mensen en goden. Hij is te herkennen aan de gevleugelde helm en de koker die hij bij zich heeft waar de boodschappen inzitten (vandaar: iets hermetisch afgesloten). Ook heeft hij een caduceus bij (staf met twee kronkelende slangen). In de alchemie staat hij symbool voor het kwik, dat vluchtige en onvoorspelbare eigenschappen had (zoals de boodschapper Hermes). In Die Zauberflöte van Mozart is dit de figuur van Papageno (vandaar dat hij een gevleugeld personage is)...
Ik haalde in mijn bijdrages al enkele malen Magritte aan, waarbij hij je doet nadenken over zien en werkelijkheid. Waarnemen doen we met onze ogen en daar begint het al. Sommigen zien beter dan de ander, maar ook zien we dingen die er soms niet zijn. Denken we maar aan een wolk waarin we een gezicht zien. Onze (niet altijd perfecte) waarnemingen van het oog worden doorgeseind naar de hersenen die er dan een beeld van maken voor ons. Geraken we er niet uit, dan maken onze hersenen een alternatief wat het zou moeten zijn, ook al is het niet juist. Denk maar aan de haartjes van de haas van Durer. Hij schilderde écht geen miljoenen haartjes en toch interpreteren we ze zo.
Zo kunnen schilders je ook misleiden. Het is te zeggen: je kunnen bepalen naar wat je kijkt op een schilderij, zoals bvb Henri de Braekeleer soms deed. Bij deze 'man in de stoel' heb je pas na een tijdje door dat de man een dwerg moet zijn. Je ogen worden eerst getrokken naar het gezicht en de grote hoed.
Hierbij in bijlage 5 voorbeelden van visuele illusies... nr 1: een onzinnige tekst... en toch maak je er iets zinnig van. Nr 2: lees de tekst hardop... nr 3: zie je ook grijze bolletjes? ze verdwijnen als je ernaar kijkt en verschijnen dan elders nr 4: kijk naar het punt in het midden en beweeg je hoofd dichter en verder van het scherm... br 5: loopt de kat de trap op of af?
Als je in Gent een rondleiding met een gids doet, is dit één van de vaste haltes die wordt aangedaan: Maria met de inktpot aan het Vleeshuis. Dan wordt wel één van de vele legendes verteld over het ontstaan, zoals een zekere Huibrecht die een dichtwedstrijd wou meedoen, maar geen inspiratie had. Zijn zus aanbadt Maria en floep...daar kwamen de gedichten. Het beeldje wordt al vermeld in de 14de eeuw, maar wees gerust: hetgeen dat er nu staat is van na Napoleon. Eentje werd verwoest met de beeldenstorm en een tweede werd weggehaald door de Fransen. Maar voor de oorspronkelijke versie moete nwe naar Aardenburg.
Aardenburg, Sluis en Damme werden vanaf 1300 belangrijke handelssteden. Grote schepen legden daar aan en de goederen werden daar overgeladen op platboten richting Brugge. Dat bracht nijverheid mee, dus meer mensen en uiteraard moest daar ook de Kerk zijn plaatsje hebben. Zo werd rond 1294 het kapittel gesticht en een OLV kerk gebouwd met twee torens. Om aanzien te hebben (en dus volk te lokken, dus geld) had je ofwel relikwieën nodig of moesten wonderen gebeuren. Dat laatste gebeurde dus in Aardenburg. Echter in 1383 werd Aardenburg verwoest door een brand en werd de kerk heropgebouwd. Bij hun legende in Aardenburg had een ter dood veroordeelde die onschuldig was, Maria aanbeden. Zijn onschuld werd door Maria neergepend en de man kwam vrij. Tussen pakweg 1300 en 1450 werd Aardenburg een zeer bekend bedevaartsoord. Daardoor verschenen diverse Maria's met een inktpot in verschillende steden in Vlaanderen, zoals aan het stadhuis in Brugge en dat van het Vleeshuis in Gent.En elk hadden ze hun wonderbaarlijk verhaal. Voor kleine vergrijpen werd ook vaak de straf uitgesproken om een bedevaart naar Aardenburg te doen. De bedevaartkoorts nam na 1450 af omdat Aardenburg in verval raakt door de verzanding van Brugge (net als Damme). Eeuwen later werd dat volksverhaal terug opgerakeld door Guido Gezelle in zijn schrijfsels en was er een korte heropleving. De voorstelling is oorspronkelijk dat Maria zit op een troon met de inktpot, met aan beide zijden twee kaarsen (de twee torens van de OLV kerk). Dat zie je aan het pelgrimsinsigne uit die tijd in bijlage. Echter in andere steden werd ze staande afgebeeld.
Met de toekomstige plannen om van het vleeshuis een fietsenstalling te maken, kunnen ze Maria misschien in de toekomst een velowiel geven...
Een benaming dat we allang niet meer kennen. Een gortenteller was een gierigaard, een pietje-precies, vrek, een haarkliever... Gort was wintergerst. Van de korrels maakte men gortepap. De korrels moesten dan 12 uur weken en nadien nog een uur koken. Het was een pap voor de gewone man in de middeleeuwen. Op het schilderijtje zien we dus een man die de korrels aan het tellen is. Voor hem hangt de wijsheidsspreuk:
‘Sal ic den huisraet te rechten bestellen Soo moet ick tgort self in den pot tellen
Verder zien we een haring en een tros uien, eveneens voedsel voor armelui. Gierigheid (avaritia) was één van de zeven hoofdzonden, naast ijdelheid, onkuisheid, afgunst, gulzigheid, wraak en gemakzucht. Mensen hadden elkaar nodig om te overleven en wie gierig was stelde zich asociaal op in de gemeenschap. Op de achtergrond zien we de vrouw toezien terwijl ze de kookpotten poetst. In de middeleeuwen werd dit gedaan met heermoes, bij ons beter gekend als paardestaarten. Pieter Pietersz was één van de vele Antwerpse schilders die door de godsdienstoorlogen naar Nederland vluchtte. Hij vestigde zich in Amsterdam.
