Dit tweeluik of diptiek hing eerlang in de kerk van Melun. Toen men in 1775 de kerk wou restaureren, besloot men om het tweeluik te verkopen. Het rechterpaneel hangt momenteel in het MSK in Antwerpen. Het linkerpaneel is te zien in de Gemäldegalerie in Berlijn. De twee panelen waren oorspronkelijk aan elkaar gehecht met scharniertjes, zodat het kon geopend en dichtgeklapt worden. Gezien het linkerpaneel zeer dus is, wordt vermoed dat dit middendoor is gezaagd. Vermoedelijk stond op de achterzijde van het linkerpaneel eveneens een schilderij dat zichtbaar was in gesloten toestand. Het rechterpaneel zag je dus dan maar in geopende toestand.

 Iconografische beschrijving:

-Op het linkerpaneel zien we de opdrachtgever van het werk die een biddende, geknielde houding aanneemt. Het betreft Etienne Chevalier (1410-1474). Hij was in zijn leven penningmeester van de Franse koningen Karel VII en Lodewijl XI. Zijn naam staat trouwens gedeeltelijk op de muur geschilderd in de pilaar achter hem.
Naast hem staat St. Stefanus, zijn beschermheilige. Hij heeft een rood boek waarop een steen ligt. De steen is het attribuut van de heilige. Hij zou ooit gestenigd geweest zijn. De steen lijkt eerder een klomp goud, wat kan verwijzen naar Chevalier. Ook de hoofdwonde verwijst de steniging.

-Het rechterpaneel stelt de Virgo Lactans voor, of de zogende Moeder Maria. Tijdens de renaissance werd dit beeld van Maria vaak afgebeeld. Dit zou duren tot het voorstellen van naakt in religieuze taferelen werd verboden met het Concilie van Trente. 
De Virgo Lactans wordt traditioneel weergegeven als liefdevolle moeder die liefde geeft, in de vorm van moedermelk aan het kindje Jezus. Hier wordt ze echter voorgesteld als een koningin-moeder: ze is gekleed in een hermelijnmantel en draagt een blauw kleed, dat enerzijds het hemelse, maar ook het koninklijke symboliseert. Bovendien draagt ze een kroon met parels en edelstenen. Ze zit op een troon die versierd is met dezelfde edelstenen. 
Hoewel… zitten? Als je goed kijkt lijkt het alsof ze rechtstaat. Dit was een techniek die Fouquet gebruikte, omdat het schilderij op een zekere hoogte blijkbaar moest gehangen worden. Als het schilderij hoog hangt en je kijkt naar het schilderij vanuit een lagere perspectief, zit ze wel degelijk in de troon. 
Het kleed dat ze draagt is zonder schouderbandjes. De sluiting vooraan is een veter, deels geopend waaruit één borst zichtbaar is.
Op haar schoot zit een kind. Het wijst in de richting van de opdrachtgever op het andere paneel. 

Hoewel: uit onderzoek blijkt dat de vinger aanvankelijk iets lager wees en nadien in deze richting is geschilderd. Het vingerwijzen is trouwens niet gewoon. Jezus wordt meestal afgebeeld met een opstaande wijsvinger en een gekromde duim. Daardoor maak je de letters I en C: Iesos Christus. Heel miniem is ook een traan geschilderd aan het oog van het kind.

Het tafereel is omgeven met opvallend gekleurde engelen van blauw en rood. Dat maakte het schilderij onnoemelijk duur. Voor rood werd vermiljoen gebruikt en blauw werd bekomen door ultramarijn, dat uit lazuriet werd gewonnen. Deze stoffen waren in die tijd onnoemelijk duur.

Als we de borst bekijken lijkt deze onnatuurlijk. Ze heeft meer weg van een ballon. En siliconen bestonden toen nog niet.
De reden hiervoor is ‘de gulden snede’. In de renaissance had men een voorliefde voor de Oude Griekse cultuur en de gulden snede was toen de ideale verhouding in kunst. Zonder dieper op dit aspect in te gaan: het schilderij staat bol van gulden sneden. Het werd toen beschouwd als de voorstelling van schoonheid.

Fouquet toonde in het schilderij zijn ware meesterschap: in de zwarte van de spijlers van de troon is zelfs de weerspiegeling zichtbaar van het interieur! Het schilderij was trouwens ooit versierd met medaillons, waarvan een medaillon een miniatuurportret van de schilder voorstelde. Dit was toen een manier om een werk te signeren. Dit medaillon is nog bewaard.

Qua uitstraling is het opmerkelijk dat in dit schilderij niet de minste interactie is tussen moeder en kind. Haar ogen zijn neergeslagen en kijken niet naar het kind. Het kind op zijn beurt kijkt evenmin naar haar. Dit staat in schril contrast met andere schilderijen van de Virgo Lactans.

Agnes Sorel

De beeltenis van de madonna zou Agnes Sorel voorstellen. Ik zeg ‘zou’, want ze zijn nog steeds wetenschappers die dit ontkennen. Echter bleek intussen dat, op een portret dat Fouquet schilderde van Karel VII, na röntgenonderzoek bleek dat dezelfde madonna eerst was aangebracht en nadien is overschilderd met het portret van de koning. We mogen dus met grote waarschijnlijkheid aannemen dat het de beeltenis van Agnes Sorel is.

Maar wie was ze eigenlijk?

Agnes Sorel was van lage adel en afkomstig van Fromenteau. Als meisje viel ze al op door haar opvallende schoonheid. Hierdoor was ze bij de koning, die een harem aan minnaressen had, opgevallen en werd ze als hofdame aan het koninklijk Hof geïntroduceerd. 

De jonge Sorel viel niet alleen op door schoonheid, maar ook door haar intelligentie en zacht karakter. Ze wist de koning in die mate in te palmen, dat ze op 22-jarige leeftijd de officiële titel van ‘minnares van de koning’ kreeg. Iets wat nog nooit gebeurd en toen ongehoord was! 

Tot dan was de koning lui, vrouwziek en interesseerde het nationaal belang hem geen zier. Een groot deel van zijn rijk was intussen al ingepalmd door de Engelsen en Bourgondië. De staatszaken werden tot dan waargenomen door zijn vrouw Marie van Anjou en door raadgevers. Maar eens Sorel aan het Hof verscheen als officiële minnares, had ze ook meer invloed op de koning. Overal was ze te zien naast te koning, ook bij vergaderingen van staatsbelang. Ze kreeg meer en meer invloed op de koning en ze wist hem aan te sporen om het land te leiden zoals het hoorde. 

Uiteraard was dat tegen de zin van sommige raadgevers, de koningin en vooral de kroonprins, de latere Lodewijk XI. De koningin trok zich terug in haar kasteel in Loches en de kroonprins werd in 1446 van het Hof verbannen omdat hij Sorel had willen te lijf gaan. De kroonprins vond onderdak bij het Bourgondische Hof van Filips de Goede. 

Het waren dus jaren van intriges tussen de clan van de koning met Sorel en die van de koningin en de kroonprins (die ten andere even oud was als Sorel). Het is in die context dat een propaganda tegen Sorel werd gestart, als zou ze een duivelse invloed op de koning gehad hebben. Ze had een beeldschoon voorkomen en kleedde zich volgens de laatste mode. Zo introduceerde ze de mode van een kleed zonder schouderbandjes, waarop al snel werd gefluisterd dat aan het Hof de dames met ontblote borsten rondliepen. Sorel schonk de koning drie dochters die hij nadien ook erkende.

Maar in februari 1450 kwam aan de toestand een einde. Agnes Sorel stierf op 9 februari op 28-jarige leeftijd. Op het moment van haar dood was ze in verwachting van een vierde kind. Officieel was de doodsoorzaak buikloop, maar al snel deden er geruchten van vergiftiging de ronde. (In 2005 werd door DNA-onderzoek op haar stoffelijke resten, bevestigd dat ze stierf aan kwikvergiftiging). 

Na haar dood zette de kroonprins de strijd verder tegen zijn vader door vele intriges, waardoor de prins veel edelen aan zijn zijde kreeg. Geregeld kwamen die in opstand tegen de koning, aangestuurd door de kroonprins. De intriges werden zodanig groot dat de koning in juli 1461 niet meer durfde te eten, uit schrik om vergiftigd te worden. Uiteindelijk sterft hij uitgehongerd op 22 juli op 58-jarige leeftijd. Zijn zoon Lodewijk XI komt daarna op de troon, welke de geschiedenis zal ingaan als de ergste koning die Frankrijk ooit gekend heeft, vanwege intriges en machtsspelletjes. Hij wordt beschouwd als de voorloper van de absolute monarchie.

Terug naar het schilderij

Er zijn nog veel vragen rond het schilderij en sta me toe een persoonlijke interpretatie te formuleren:

Het schilderij is gemaakt rond de periode van de dood van Agnes Sorel. Mijns inziens was het rechterpaneel (de madonna) een bestelling van koning Karel VII kort na haar dood. Een schilderij waarin hij haar verwerkte als zijn geliefde met haar schoonheid, maar ook als moedergodin die goede raad aan hem gaf voor Frankrijk. Vandaar dat ze als koningin op een troon is geschilderd. 

Toen de koning stierf in 1461, regelde Etienne Chevalier als koninklijk penningmeester de erfenis (hij had dit ook gedaan met de bezitting van Agnes Sorel na haar dood). Het schilderij zal hij toen vermoedelijk in zijn bezit genomen hebben, gezien de haat die de Lodewijk XI-clan had tegen haar. Chevalier bleef ten andere penningmeester onder Lodewijk XI.

In 1452 was de echtgenote van Chevalier, Catherine Budé, gestorven en zal Chevalier op het idee gekomen zijn om dit religieus werk te gebruiken in zijn grafkapel in Melun. Het was immers een zeer kostbaar schilderij. Vermoedelijk liet hij het linkerpaneel bijmaken om alzo een tweeluik te vormen dat kon gesloten worden. Het linkerpaneel met Chevalier heeft trouwens totaal andere kleuren en heeft veel minder vermiljoenrood en zelfs geen peperduur ultramarijn-blauw, wat het voor hem betaalbaar maakte.

Mijn stelling wordt versterkt door het feit dat dezelfde madonna werd aangetroffen als ‘probeersel’ in de ondertekening van het portret van Karel VII, ook in die periode geschilderd van het rechterpaneel. 

En nog meer: de stelling verklaart de vingerwijzing van het kindje Jezus! Als het portret van Sorel oorspronkelijk alleenstaand was, kon het kind onmogelijk naar Chevalier wijzen, zoals vandaag wordt verklaard. Het wijst dan ook niet naar hem, maar naar de buik van de madonna!  Sorel was immers zwanger van het vierde kind toen ze stierf! En vandaar de traan bij het kindje! Dat verklaart ook waarom de vinger van het kind nadien van richting enigszins werd gewijzigd door het overschilderen. Die moest nu Chevalier aanwijzen.

Voor het inzoomen op de werken: klik op LINKERPANEEL  -  RECHTERPANEEL