HET SINT BERTINUSORGEL
EEN NIEUW HART, EEN NIEUW MEUBEL, EEN NIEUW GELUID
HISTORIEK
In het begin van de 16de eeuw was er al een orgel in de kerk aanwezig. De archieven vermelden dat dit orgel vernield werd tijdens de eerste Beeldenstorm in 1566.
In 1569 werd een nieuw orgel geplaatst door "den orghelmakere van Ypre", zeer waarschijnlijk was dit Michiel Langhedul . Hier vinden we geen ander aanknopingspunt. Maar eigenaardig is het feit dat noch in de geschiedschrijving van het orgel van Sint Bertinus noch in de beschikbare archivalia, nergens meer sprake is van de bouw van een nieuw orgel.
De geschiedenis van het Sint-Bertinusorgel is er wel één van talrijke opeenvolgende herstellingen en verbouwingen.
Wat er tijdens de tweede Beeldenstorm gebeurde is niet precies bekend. Pas in 1674 is er weer een vermelding: Jan van Belle uit Ieper wordt belast met het "repareren ende vermaeken van het orgelken".
Om welk orgel het gaat, en of dit het enige in de kerk aanwezige orgel was, is niet bekend. Deze fase is de oudste waar nog materiële resten van bewaard zijn in het huidige orgel.
Hier volgt een overzicht van de daaropvolgende stadia:
- tussen 1676 en 1687 zijn er meerdere werkzaamheden uitgevoerd geweest door Guillielmus van Belle. Dit kon worden vastgesteld door de inscripties van het jaartal op verschillende pijpen.
- Er zijn nog restanten van pijpwerk aanwezig die duiden op een verbouwing in het midden van de 18de eeuw
- In 1780 zijn er herstellingen uitgevoerd door J.J. vander Haeghen uit Rijsel.
- vermoedelijk rond 1806 wordt het orgel van het koordoksaal overgebracht naar een west-doksaal, het huidig doksaal.
- In 1825, zou er een overeenkomst geweest zijn met P. van Peteghem uit Gent voor een renovatie van het instrument. Het blijkt dat deze werken niet onmiddellijk uitgevoerd werden, doch uitgesteld tot 1835.
Uit briefwisseling blijkt dat er wel degelijk in 1835 een nieuwe orgelkast geplaatst zou worden, waarin P. van Peteghem het instrument zou moeten overplaatsen en aanpassen. Deze werken waren voltooid in 1836
En aangezien er van 1866 tot 1907 in Poperinge een orgelbouwer woonde, namelijk Fr. Ureel, mogen we veronderstellen dat hij sporadisch wel voor het onderhoud en de eventuele herstellingen heeft ingestaan
- in 1903 vond een ingrijpende ombouw plaats. De Brusselse orgelbouwer G. Cloetens renoveerde het instrument naar romantische trend, doch met behoud van een gedeelte oud pijpwerk. De orgelkast uit 1836 - een fraai voorbeeld van vroege neogotiek - verdween en werd vervangen door een meubel in eclectische stijl, gebouwd door het atelier Jozef Lelan uit Kortrijk
- in september 1915 werd het orgel ingepakt en naar Frankrijk gevoerd. In 1919 werd het teruggebracht
- in 1920, toen het kerkmeubilair opnieuw werd geïnstalleerd werd, werd ook het orgel hersteld door J. Anneessens uit Menen.
- in 1948 volgde een nieuwe transformatie, door J. Loncke uit Esen bij Diksmuide.
- in 1995 werd een nieuwe blaasbalg gemaakt door de firma Loncke uit Zarren.
Van 2008 tot 2011 werd het orgel gerestaureerd, met de restauratiepremie van het Vlaams Gewest. Ook de stad Poperinge heeft hierin zijn steentje bijgedragen. De werken werden uitgevoerd door G. Schumacher uit Baelen a/d Vesder, naar een ontwerp van orgeldeskundige J. Braekmans uit Vorselaar.
Er werd een nieuwe orgelkast gebouwd - met verwerking van de bestaande -, en het instrument werd totaal gereorganiseerd in functie van een maximale integratie van het oude pijpwerk.
Hoewel enerzijds de geschiedenis van het orgel in grote trekken bekend is, en anderzijds het pijpwerk zelf meerdere historische inscripties draagt, bleek het pijpenbestand vóór 2008 een bizar en heterogeen beeld te vertonen. Wij sparen de lezer hier de ellenlange opsomming van de vele orgeltechnische gegevens.
Eén feit willen we de lezer niet onthouden: De herstelling in 1948 door J Loncke
In 1948 plaatste J. Loncke een nieuw orgel in Herne (Brabant), en hij heeft blijkbaar het pijpwerk uit het oud orgel van Herne dat zwaar beschadigd werd in WO II, in het orgel van Poperinge verwerkt.
In het orgel te Nieuwpoort-bad, parochiekerk Sint-Bernardus bevonden zich echter 38 pijpen uit het Poperingse orgel, waaronder twee gesigneerde Van Bellepijpen:
1) op de pijp die in Nieuwpoort als C fungeerde staat: Gúllielmus van Bellefecit tot per anno 1687C nacaer
2) op de pijp die nu als C# fungeert staat vooraan: C Fluitte anno 1673 en op de zijkant: Gúllielmús van Belle fecit tot Ypre anno 1676
J. Loncke, die in 1949 dit orgel in Nieuwpoort-bad bouwde, had in 1948 dus een aantal oude pijpen uit het Poperingse orgel verwijderd, en daarna in Nieuwpoort verwerkt.
In verband hiermee trof J. Braekmans tijdens de restauratiewerken aan het orgel, en n.a.v. van een bijkomend onderzoek in Nieuwpoort-bad Sint-Bernardus nog 36 pijpen, waaronder één door Van Belle gesigneerd.
De kerkfabriek van Nieuwpoort Sint-Bernardus heeft in 2009, in ruil voor nieuwe pijpen, de voormelde Van Belle-pijpen afgestaan aan de kerkfabriek van Poperinge Sint-Bertinus.
Deze pijpen werden tijdens de restauratie/renovatie van het orgel opnieuw geïntegreerd in het Poperingse orgel. Waarvoor ik in naam van de Kerkfabriek Sint Bertinus onze collegas uit Nieuwpoort-bad hartelijk dank.
De huidige kast bestaat enkel uit een eikenhouten voorkant en zijwanden. Binnenin is heel veel grenenhout verwerkt. Bovenaan is het niet afgesloten, enkel het zwelwerk is uiteraard bovenaan afgesloten
zwelwerk: een afgesloten kast staat met jaloezieën binnen in het orgel, die de toe- of afname van de klanksterkte regelen, waardoor het geluid aan- of af "zwelt".
De orgelkast zelf is eclectisch van stijl, d.w.z. elementen van Vlaamse neogotiek en neobarok.
Het frontaal gedeelte bestaat uitsluitend uit sierpijpen - halfronde grenen staken, vooraan beschilderd met aluminiumbronsverf.
De foto van het nieuw orgel komt van Fernand Bril, die trouwens ook onze vaste fotograaf is voor Kerk en Leven.
De twee andere fotos zijn ons bereidwillig bezorgd door het Stadsarchief Poperinge, fonds 'Het Wekelijks Nieuws',ref. HWN 000005-F-008.
Bovenstaande gegevens zijn ontleend aan een lijvig inventarisatieonderzoek van 42 bladzijden, ons ter beschikking gesteld door de heer Patrick Roose, Erfgoedonderzoeker-orgels van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, waarvoor onze dank.
Om de gebruiksmogelijkheden van het orgel te maximaliseren, zowel op liturgisch vlak als voor orgelconcerten, werd dit instrument uitgebreid tot een groot 3-klaviersorgel met zelfstandig pedaal en met niet minder dan 46 registers. Dit zal de uitvoering van een breed repertorium aan orgelmuziek toelaten.
Tot slot nog even kort dit: Om geluid uit een orgel te krijgen moeten de pijpen en pijpjes worden aangeblazen. Een windmotor zorgt ervoor dat de balgen worden gevuld met lucht. De spaanbalgen (denk maar aan het blaasbalgje voor de open haard) houden deze lucht onder een zekere druk. Deze lucht onder druk wordt orgelwind genoemd. Door middel van kanalen wordt deze orgelwind van deze spaanbalgen naar de windladen geleid. Een windlade is eenvoudig gezegd een grote houten doos waar de spaanbalgen via de kanalen de orgelwind in blazen. Op die houten doos staan de orgelpijpen. Er zijn meerdere windladen, namelijk één voor elk klavier en één voor het pedaal. Door het indrukken van een toets wordt met behulp van stangetjes en scharniertjes een klepje (ventiel) onder de pijp geopend, waardoor de pijp de gewenste klank voortbrengt. Als je nu weet dat ons orgel 2858 pijpen en pijpjes bevat kan u zich dan wel voorstellen dat het binnen in de orgelkast van drie verdiepingen een doolhof is van kanalen, orgelpijpen, stangetjes en scharniertjes.
Poperinge beschikt hiermee over één van de grootste orgels in West-Vlaanderen. Er zijn hoogstens een vijftal orgels met drie klavieren. Ook wat betreft het aantal registers staat het Poperingse orgel bij de vijf grootste van West-Vlaanderen. En wat betreft het voetklavier is er slechts één orgel die dit evenaart en dat is in Roeselare.
INSPELING
Op vrijdag 6 mei om 19.00u wordt het gerestaureerd orgel ingespeeld. Iedereen is welkom. Het programma ziet er als volgt uit: Welkomstwoord door de voorzitter van de kerkfabriek Frans Devos, waarna orgeldeskundige Jef Braekmans een korte historiek brengt. Vervolgens gaan de leerlingen uit de orgelklas van de kunstacademie ons wegwijs maken in de mogelijkheden van het orgel onder de leiding van directeur Ludo Geloen. Voor de inzegening van het orgel zorgt Deken Jos Gheysens, waarna een korte bezinning volgt en een liturgische samenzang met aan het orgel organist Jan Dedecker. Ludo Geloen, organist, stadsbeiaardier en directeur Kunstacademie Poperinge, studierichting Muziek, zal ons daarna vergasten met een orgelrecital. Uiteindelijk rondt de Heer Burgemeester Christof Dejaegher af met een slotwoord, waarna een receptie wordt aangeboden door de Sint-Bertinusparochie.
Frans Devos, voorzitter kerkfabriek Sint Bertinus
|
