Niemand zal er aan twijfelen dat onze eenvormige spelling een zegen is. Maar men kan zich toch twee vragen stellen : is die spelling wel zo eenvormig als we zouden willen, en in hoeverre is die eenvormige spelling geen verarming ?

Voor de twee vragen zoek ik mijn voor­beelden bij de ei-klank. We weten allemaal dat die kan geschreven worden als EI of als IJ, en dat de regels in dat verband bijlange niet duidelijk zijn. Omgekeerd kunnen EI en IJ staan voor dezelfde ei-klank, maar wat de uitspraak betreft zijn we bij EI zeker dat het om de ei-klank gaat, maar in algemeen Nederlands kan IJ staan voor dezelfde ei-klank of voor de doffe klinker – zoals in “tijdelijk”.

Voor de keuze tussen EI en IJ worden we wel eens verwezen naar het dialect. In hoeverre iemand die Nederlands als vreemde taal leert daar baat bij heeft is een open vraag. Maar zelfs voor wie een Nederlands dialect als moedertaal heeft, is het soms een probleem. Zo heb ik een bijl in het dialect nooit anders kan “kapmes” of “aames” (= houwmes) horen noemen. Dikwijls hebben we een woord eerder leren kennen via de geschreven taal, dus via het algemeen Nederlands, eerder dan via het mondeling overgeleverde dialect.

Toch kan men met reden naar dat dialect verwijzen, precies omdat het in het dialect dikwijls over andere klanken gaat – en hier komen wij bij de vraag naar die verarming.

Als het over dialect gaat durf ik men enkel met zekerheid uitspreken over het eigen dialect van de kindertijd, het Zuid-Westvlaams. Daar staat de EI voor twee verschillende klanken, namelijk de ei zoals in eigen, maar ook voor een klank die best als “jee” kan geschreven worden, of het Engelse “yeah”. “Kleine meisje” klinkt in dat Zuid-Westvlaams ongeveer als “kljeen meiske”. Dezelfde “jee” klank vinden we ook terug in “eik” dat als “jeek” uitgesproken wordt,. Dat brengt men op een vraag even terzijde : waarom wordt ons geleerd dat “ei” een tweeklank is, en waarom zou die “jee” dat niet zijn (behalve dan omdat die in het algemeen Nederlands niet voorkomt) ? Daar moeten we bij een andere gelegenheid eens dieper op in gaan.

Voor wat de spelling IJ betreft kent het Zuid-Westvlaams behalve de doffe klinker zeker drie verschillende uitspraken, en geen ervan is een tweeklank. Misschien hebben de Nederlanders gelijk als ze in kruiswoordraadsels en andere woord­spelletjes die IJ als één enkele letter beschouwen.

Er is om te beginnen de uitspraak als “ie” in woorden als bij, als rijden (waarbij je geen “d” hoort – “rijden” rijmt in het Zuid-Westvlaams op “zien”).

Daarnaast is er de uitspraak die best om­schreven wordt als een “verlengde i” zoals in het Engelse “miss”, dus bijlange niet de “ie” die Brabanders en Antwerpenaars zo graag lezen waar een “i” staat. Voor de gelegenheid spel ik die als “ii” en die hoor je in woorden als zijn, wijn, ijs, tijd… Misschien is het belangrijke verschil met die “ie”-uitspraak dat de “ii” thuishoort in gesloten lettergrepen, en de “ie” in open lettergrepen.

Ten derde is er de uitspraak die zich situeert tussen de “u” van rug en de “eu” van deugd, en die je bijvoorbeeld hoort in “peupe” (voor pijp). Vergis je vooral niet met die uitspraken want een “puppe” is een pop, en een “dreupel” (met een lange eu-klank) is een druppel.

Ik zal er maar over zwijgen, of ik krijg nog problemen, want de uitspraak in zwijgen en krijgen verandert van de “ii” in Zuid-Westvlaanderen (waar zwijgen en krijgen dicht aanleunen bij zwegen en kregen) tot de “ie” in Noord-Westvlaanderen (waar het inderdaad zwiegen en kriegen is).

Om te weten hoe het precies zit in andere Vlaamse en Nederlandse dialecten zijn er “native speakers” nodig, mensen die woorden als “bijl” in het dialect geleerd hebben langs mondelinge overlevering, eerder dan als een woord uit de geschreven of gedrukte taal dat ze op dialect-wijze hebben leren uitspreken. En ik denk dat ik bij de senioren bij de juiste groep zit daarvoor.

eric l - 18 mei 2005