Thomas evangelie, logion 3

Het koninkrijk is in je hart en in je oog

Jezus zei:
Als jullie profeten zeggen:
Zie, het koninkrijk is in de hemel,
dan zullen vogels je voorgaan.
Wanneer zij zeggen: Het is in de zee,
dan zullen vissen je voorgaan.
Maar, het koninkrijk is in je hart 
én in je oog.
Als je jezelf kent
dan zul je ook gekend worden
en je zult beseffen 
dat ook jij een kind bent van de levende vader. 
Maar ken je jezelf niet
dan verkeer je in armoede.
Dan ben je zelf de armoede.

Jezus sprak tot Joodse toehoorders. De taal en de beelden die hij gebruikte pasten in de Joodse cultuur. Maar tegelijkertijd is wat hij hier zegt over het koninkrijk verrassend anders voor de Joodse oren van die tijd. Ja, dat is werkelijk heel anders.
Om te beginnen is de term koninkrijk nieuw. Dat woord behoorde niet tot het gebruikelijke religieuze taalgebruik van zijn Joodse tijdgenoten. Maar tegelijkertijd sluit hij daarmee toch ook aan bij een bestaand Joods thema, namelijk van het beloofde land.
Wat was de bekende, algemeen gedeelde opvatting daarover onder de Joodse toehoorders van Jezus?

Het beloofde land waarover de profeten spraken, dat is ergens op aarde, het land van melk en honing waar ooit vrede en gerechtigheid zullen heersen. Maar dat was er nog niet. Het is er nog steeds niet. Misschien komt het pas aan het eind der tijden. Of zelfs pas na je dood, in de hemel. Het is óf ergens anders op aarde, óf in de toekomst, óf in de hemel.
Kortom, het is niet hier en nu.
Jezus sluit aan bij het thema van het beloofde land, alleen noemt hij dat ‘het koninkrijk’. Maar als ‘het koninkrijk’ is het toch wezenlijk anders dan de tot dan toe geldende Joodse voorstellingen over het beloofde land.
Dat nieuwe woord is heel betekenisvol en voor de Joodse tijdgenoten wellicht schokkend zelfs. Het woord dat we in de bronteksten aantreffen voor ‘koninkrijk’ is imperium. En dat woord kende in die tijd maar één algemene en erkende betekenis: het Romeinse rijk. Door het beloofde land nu imperium te noemen, geeft Jezus daar een nieuwe, radicaal andere betekenis aan. Het is niet alleen voor de Joden. Het is voor iedereen in het Romeinse rijk, wat in die tijd zoveel betekende als de hele wereld. 
Maar het is toch geen werelds rijk. Wat is het dan wel? Misschien is het zelfs wel bedoeld als tegenstelling tot de gruwelijke wreedheid van de Romeinse heersers. Dan is die tegenstelling heel uitdagend, levensgevaarlijk zelfs, zoals Jezus zelf zou ervaren, en niet alleen vanwege de Romeinen.

Jezus drijft hier op subtiele wijze de spot met de bestaande heilsverwachtingen van de Joodse profeten. Als het in de hemel is, is het niet voor jou, want je bent helaas geen vogel. Als het in de zee is, is het ook niet voor jou, want je bent jammer genoeg geen vis. 
Nee, daar is het dus niet. Waar is het koninkrijk dan wel? Wat is de verrassende, nieuwe zienswijze die ons hier getoond wordt?
Het koninkrijk kan niet dichterbij zijn dan waar Jezus het hier plaatst. Wat zegt hij precies?

In het koptisch origineel staat letterlijk: ‘het koninkrijk is in je binnenste en in je oog’.
Ja, dat is nieuw, werkelijk revolutionair nieuw. Het koninkrijk is niet ergens anders op aarde. Je kunt er dus niet met de auto of het vliegtuig heen. Het is ook niet in de toekomst, dus je hoeft er niet op te wachten, al zeker niet tot na je dood.
Wil je op zoek naar het koninkrijk? Zoek dan in jezelf. Daar zul je het vinden. En als je het daar gevonden hebt, zul je op een andere manier naar de wereld kijken. Dan zul je het koninkrijk overal om je heen zien. Wie in zichzelf ‘het koninkrijk’ realiseert zal datzelfde koninkrijk in de hele wereld kunnen zien. Niet omdat dan de wereld anders geworden is, maar omdat je anders kijkt.
Het koninkrijk ‘zien’, in de kosmos, in de natuur, in je medemensen, is niet een afstandelijke observatie van een objectieve waarheid, het is een actieve manier van ‘zien’, van kijken met je hart. Haal eerst de balk uit je eigen oog, daarna zul je een andere wereld zien, de wereld die verbonden is met de gesteldheid van je binnenste.
Dat is voor die tijd, en misschien wel voor alle tijden, werkelijk een revolutionair antwoord. Hiermee wordt door Jezus een volstrekt nieuwe zienswijze (ja, ziens-wijze) gepresenteerd. Dit antwoord maakt de Jezus van het Thomas evangelie uniek. 
Deze Jezus spreekt weliswaar in Joodse begrippen, maar zijn boodschap is universeel menselijk.

De armoede waarover Jezus hier ook spreekt, dat is de staat van zijn van een spiritueel dode, zoals uitgelegd bij logion 1. Maar daar wordt nu nog iets aan toegevoegd, opnieuw een belangrijk kenmerk van de gnostische spirituele traditie. In logion 1 ging het erover dat je vervreemd kunt raken van je ware zelf door te geloven in een beeld van jou. Het herstel uit die vervreemding bestaat uit het loslaten van dat beeld en weer samenvallen met je ware zelf. Dat heet in de gnostiek de opstanding uit de dood. Maar dat is nog pas de helft van het spirituele pad van de gnostiek. Waar het werkelijk om gaat is dat je alleen met je ware zelf verbonden kunt zijn met het Al, of, zoals dat hier genoemd wordt, dat je pas dan kunt ervaren kind te zijn van ‘de levende vader.’ Dat verwijst niet naar een geloofsartikel, maar naar iets wat door elk mens kan worden ervaren, de ervaring van alomvattende eenheid, hoe je die verder ook noemen wilt.

Maar, wacht even, wat is dat koninkrijk in jezelf nu precies? Want dat zal nog niet meteen duidelijk zijn. Hoe kunnen we de weg naar het koninkrijk in onszelf vinden?
Daar komen we op terug.