Donkere nacht - www.sporenvangod.nl

In 1578 is de H. Johannes van het Kruis 36 jaar. In de kloosterkerker van Toledo ondergaat hij vreemde pijnen en kent hij vreugden, die in gewone mensentaal niet zijn uit te drukken. Maar zielen kan men niet met ketenen vasthouden. Als gevangene schrijft de H. Johannes de strofen, die zijn geestelijke ontsnapping verhalen. - Dit is het meest typerende gedicht dat hij gemaakt heeft: geladen met een grote rijkdom aan lering is het in een volmaakte vorm gegoten. 

Lied van de ziel die er zich over verblijdt, dat zij door de onthechting van de geest de verheven staat van volmaaktheid - de vereniging met God - heeft bereikt. (Toledo, 1578) 

Donkere Nacht  

In een nacht donker

gekweld in liefde ontvlamd -

o gelukkig overkomen!

ontkwam ik ongemerkt

reeds was mijn huis in rust

In het donker en veilig

langs de geheime ladder vermomd

- o gelukkig overkomen!

in het donker en verscholen

reeds was mijn huis in rust

In de nacht gelukkig

in het geheim dat niemand me zag

noch ik had oog voor iets

met geen ander licht en geleide

dan wat in het hart brandde

Dit geleidde mij

zekerder dan het licht midden op de dag

naar waar mij wachtte

die ik goed me wist

op een plek waar niemand kwam

0 nacht die geleidde!

0 nacht liever dan het morgenlicht!

0 nacht die samenbrengt 

geliefde met geliefde

geliefde in de geliefde omgevormd!

Aan mijn borst bloeiend

die zich geheel voor hem alleen gereed hield

daar bleef hij ingeslapen

en ik streelde hem

en de waaier van de ceders gaf koelte

De koelte van de tinne

toen ik zijn haren spreidde

kwam met haar hand zacht

mijn mijn hals verwonden

en al mijn zinnen hief zij op

Ik bleef en vergat

het gelaat boog ik over de geliefde

alles week en ik liet me

latend mijn zorgen ,

tussen de leliën vergeten.

Deze Nacht, die wij contemplatie noemen, veroorzaakt in de geestelijke mensen twee soorten duisternis of louteringen, overeenkomstig de twee delen in de mens: namelijk dat van de zinnen en dat van de geest. 

En zo zal de ene Nacht of loutering zich afspelen op het niveau van de zinnen; daarin wordt de ziel gelouterd met betrekking tot de zinnen, terwijl ze aangepast wordt aan de geest. En de andere is de geestelijke Nacht of loutering van de geest. In die nacht wordt de ziel gelouterd en ontbloot met betrekking tot de geest, waarbij ze dan aangepast en geschikt gemaakt wordt voor de vereniging van liefde met God. 

De nacht van de zinnen is een algemeen verschijnsel en valt velen ten deel. Dit zijn de beginners. Over deze nacht zullen we het eerst hebben. De nacht van de geest overkomt maar heel weinigen. Dit zijn degenen die behoren tot de geoefenden en gevorderden. Over die nacht zullen we het later hebben. 

De eerste loutering of Nacht is bitter en verschrikkelijk voor de zinnen. De tweede nacht kent geen vergelijking, want die is huiveringwekkend en vreselijk voor de geest. En omdat de Nacht van de zinnen het eerst plaatsheeft, zullen we daarover eerst iets zeggen. 

Het gedrag van deze beginners op de weg naar God is nog laagontwikkeld en staat erg dicht bij hun (eigen)liefde en smaak. Maar God wil hen vooruitbrengen en hen uit deze laagontwikkelde manier van liefhebben naar een hogere graad van liefde van God brengen. Hij wil hen bevrijden van de laagontwikkelde praktijk van de zinnen en van het redeneren, waarin ze met zoveel hindernissen bezig zijn God te zoeken. Hij wil hen in de praktijk van de geest plaatsen, waarin ze overvloediger en meer bevrijd van onvolmaaktheden met God in relatie kunnen treden, want ze hebben zich enige tijd geoefend op de weg van de deugd door te volharden in meditatie en gebed.

Met de heerlijkheid en de smaak die ze erin mochten ondervinden, hebben ze zich van wereldse dingen onthecht en enige geestelijke kracht in God verworven -daardoor hebben ze de begeerten naar het wereldse enigszins beteugeld-, zodat ze omwille van God reeds enige last en dorheid zullen kunnen verdragen, zonder terug te vallen. Op de beste momenten, wanneer ze het meest bezig zijn met deze geestelijke oefeningen en wanneer hen de zon van de goddelijke gunsten het duidelijkst beschijnt, verduistert God dat licht geheel voor hen en sluit Hij voor hen de poort tot en de bron van het zoete geestelijke water, waarvan ze bezig waren te smaken in God, zo vaak en zo lang ze maar wilden.

Omdat ze zwak en teer waren, was geen enkele poort voor hen dicht, zoals Johannes zegt in de Apocalyps (3,8). En op deze manier laat Hij hen zó in duisternis achter, dat ze niet meer weten waarheen te gaan met hun verbeeldingszin en met hun redeneringen. Want ze zijn niet in staat één stap te zetten in het mediteren, zoals ze dat voordien gewoon waren [want de innerlijke zinnen zijn reeds in deze Nacht gedompeld] en Hij laat hen zó in dorheid, dat ze geen smaak in de geestelijke dingen en goede oefeningen vinden, waarin ze gewoonlijk hun genoegen en smaak vonden, maar integendeel, veel bitterheid ondervinden.

Want terwijl God hen reeds enige groei laat voelen, maakt Hij hen, opdat ze zich sterk maken los van de zoete borst en, terwijl Hij hen uit zijn armen neerlaat, went Hij hen eraan om op eigen benen te staan. Daarin voelen ze iets volkomen nieuws. 

Dit gebeurt bij mensen die ingekeerd leven veel spoediger, nadat ze een begin maken, dan bij anderen. Ze zijn immers vrijer van gelegenheden om terug te gaan en ze buigen vlugger de begeerten naar wereldse dingen om. En dat wordt vereist om een begin te maken met het binnengaan in deze gelukzalige Nacht van de zinnen. Als ze eenmaal een begin hebben gemaakt, duurt het gewoonlijk niet lang, voordat ze in deze Nacht van de zinnen binnengaan; en de meesten gaan erin binnen, want men zal ze gewoonlijk zien vervallen in deze dorheden.  

Omdat deze dorheden dikwijls niet uit deze Nacht en loutering van de begeerte van de zinnen zouden kunnen voortkomen, maar ofwel uit zonden of onvolmaaktheden, of uit lauwheid en onverschilligheid, of uit een slechte gemoedsgesteldheid of het lichamelijk niet goed zijn, zal ik hier enkele tekenen aangeven waaraan men kan kennen of het die dorheid van genoemde loutering betreft, ofwel dat het voortkomt uit sommige van genoemde ondeugden. Daarvoor zijn er drie tekenen belangrijk: 

1. Eerste teken: wanneer ze geen smaak of troost in Gods dingen vinden, dan vinden ze deze evenmin in de geschapen dingen. Want omdat God de ziel in deze donkere Nacht plaatst om in haar de zinnelijke begeerte op te laten drogen en deze in haar te louteren, laat Hij haar nergens genoegen in scheppen. Deze dorheid komt niet voort uit zonden of onvolmaaktheden die men pas heeft begaan, want ze vindt ook geen smaak in andere dingen. 

2.Tweede teken: men is bekommert en denkt dat men God niet dient, en dat men achteruitgaat, door het feit dat men lijdt aan dat gebrek aan smaak in Gods dingen. En hierin ziet men deze dorheid niet voortkomen uit lauwheid en onverschilligheid. Vandaar dat er tussen de dorheid en de onverschilligheid een groot verschil is. Onverschilligheid heeft veel lauwheid en onachtzaamheid in de wil en in het gemoed, zonder bekommernis om God te dienen. Maar louterende dorheid heeft de bekommernis met zorg en pijn dat men God niet dient. 

De oorzaak van deze dorheid is, dat God de weldaden en de kracht van de zinnen overplaatst naar de geest. Op die manier blijft het vlees zonder smaak en zonder fut om te werken. Maar de geest, die het voedsel ontvangt, is sterk en waakzamer en meer bekommerd dan voordien in zijn zorg om niet in gebreke te blijven tegenover God. Wanneer hij niet meteen aan het begin geestelijke heerlijkheid en genoegen ervaart, maar dorheid en gebrek aan heerlijkheid, dan is dat vanwege het feit dat de verandering iets nieuws is. 

Deze personen die God door deze situaties van eenzaamheid van de woestijn begint te voeren, lijken op de kinderen van Israël, die, zodra God hen in de woestijn het manna gaf, voelden ze het gemis van de smaken en de heerlijkheden van de vleesspijzen en de uien die ze voordien in Egypte aten. Ze jammerden om de vleesspijzen te midden van de hemelspijzen (Numeri 11,5). Zover komt de laagontwikkeldheid van onze begeerte, dat deze ons doet verlangen naar onze ellende en een hindernis vormt voor de onuitsprekelijke Hemelse weldaden.

Maar wanneer deze dorheden voortkomen uit de louterende weg van de zinnelijke begeerte, voelt de geest de kracht en de moed om te werken aan het wezenlijke dat het innerlijk voedsel hem geeft. Dit voedsel is voor de zinnen het begin van een donkere en dorre contemplatie. Die contemplatie, die verborgen is en geheim voor degene die haar heeft, geeft gewoonlijk aan de ziel de neiging en het verlangen om alleen en in rust te zijn. Bij degenen die tot rust weten te komen, terwijl ze geen zorg hebben om welke activiteit ook, zullen ze in die zorgeloosheid op tedere wijze die innerlijke verkwikking voelen. 

God plaatst de ziel op zo'n manier in deze staat, als ze wil werken met haar vermogens, ze veeleer het werk dat God in haar aan het verrichten is, verstoort dan dat ze eraan meewerkt. In deze staat van contemplatie verlaat ze het redeneren en gaat ze binnen in de staat van gevorderden. God doet reeds Zijn werk in de ziel en daarom bindt Hij haar in haar innerlijke vermogens.

Want wat de ziel dan uit zichzelf kan bewerken, dient nergens toe dan tot het verstoren van de innerlijke vrede en van het werk dat God in de geest verricht bij die dorheid van de zinnen. Het werk is geestelijk en werkt rustig en eenzaam, bevredigend en vreedzaam. Geheel anders dan al die andere eerdere smaken, die erg tastbaar en voelbaar waren. Het is deze vrede waarvan David zegt, dat God in de ziel spreekt om haar geestelijk te maken (Ps.85,9). En hieruit volgt dan het derde teken. 

3. Derde teken: dit teken is er om deze loutering van de zinnen te onderkennen. Het is het niet meer kunnen mediteren of redeneren in de verbeelding, hoezeer men dat ook vanuit zichzelf probeert. Want God treedt met haar niet meer in relatie via de zinnen, maar via de zuivere geest, waarin geen redeneren plaatsheeft. Hij deelt zich aan haar mee in een akte van eenvoudige contemplatie. Daarom kunnen de verbeeldingskracht en de fantasie vanaf dat moment in geen enkele overweging steun vinden.

Deze belemmering van de vermogens en van de smaak komt niet voort uit een of andere slechte gemoedstoestand. Want vanaf het moment dat deze daarin binnengaat, gaat het niet meer kunnen redeneren met de vermogens steeds verder. Hier gaan ze steeds meer in die loutering binnen en beëindigen ze meer en meer de zinnelijke activiteit. Degenen die niet op de weg van contemplatie gaan, leiden een heel andere levenswijze. Deze Nacht van dorheden is bij hen niet aanhoudend in de zinnen. 

In de periode van de dorheden van deze Nacht van de zinnen waarin God de verandering bewerkt door de ziel uit het leven volgens de zinnen te halen en over te brengen naar dat volgens de geest, dat wil zeggen van meditatie naar contemplatie, waarin de ziel niet meer in staat is met haar vermogens te werken en niet meer over de dingen van God na te denken, ondergaan de geestelijke personen grote smarten. Dit vooral vanwege de argwaan die ze hebben dat ze verloren raken op de weg, want ze denken dat het geestelijk goed voor hen voorbij is en dat God hen heeft verlaten.

Dit omdat ze geen enkele steun of geen smaak vinden in enig goed. Ze matten zich af en proberen met enige smaak hun vermogens te laten steunen op een of ander voorwerp van redenering, omdat ze van mening zijn dat er, wanneer ze dat niet doen en niet het gevoel hebben bezig te zijn, niets gedaan wordt.   

Zij die denken dat ze geen vooruitgang boeken, moeten zich troosten door geduldig vol te houden, zonder pijn te voelen; ze moeten op God vertrouwen, die wie Hem zoeken met een oprecht en eenvoudig hart niet in de steek laat, en Hij zal niet nalaten hen te geven wat ze onderweg nodig hebben, tot Hij hen in het heldere en zuivere licht van de liefde brengt. Hij zal hen dat geven door middel van die andere donkere Nacht van de geest, als God hen daarin brengt. 

Het enige wat ze nu moeten doen is de ziel vrij en met rust laten en niet hinderen met allerlei kennis en gedachten, zonder bezorgd te zijn over wat ze zullen denken en mediteren, maar zich alleen tevreden te stellen met een liefdevolle en rustige aandacht gericht op God, en zonder bekommernis en zonder werkzaamheid, en zonder verlangen om Hem te smaken of te voelen. Al deze verlangens immers maken de ziel onrustig en leiden haar af van de kalme rust en het heerlijke nietsdoen van de contemplatie, die hier plaatsheeft.

Zo’n ziel moet zich hier niets van aantrekken, dat haar de werkingen van de vermogens ontvallen; maar smaak erin vinden dat die haar snel ontvallen, zodat ze, zonder de werking te verstoren van de ingegeven contemplatie van God in meer vredige overvloed ontvangt en de gelegenheid geeft, dat in de geest liefde ontvlamt die deze donkere en geheimvolle contemplatie met zich meebrengt en aan de ziel overbrengt. Want contemplatie is niets anders dan verborgen, vredige en liefdevolle ingeving van God, die wanneer men er ruimte aan geeft, de ziel in een geest van liefde doet ontvlammen. 

In die loutering moeten deze twee delen van de ziel, het geestelijke en het zinnelijke, volledig gelouterd worden; immers het ene deel wordt nooit goed gelouterd zonder het andere. De loutering is pas geldig voor de zinnen, wanneer die van de geest welbewust een aanvang neemt. 

Vandaar is de Nacht van de zinnen een hervorming en beteugeling van de begeerte. De reden is dat alle onvolmaaktheden en wanordelijkheden van het zinnelijke deel hun kracht en wortel hebben in de geest, waar alle goede en slechte gewoonten worden vastgemaakt, en totdat deze zijn gelouterd, kunnen de opstandigheden en de slechte gewoonten van de zinnen niet goed gelouterd worden. Vandaar dat in de Nacht van de geest, die volgt, beide delen tesamen worden gelouterd.

Dit is het doel waartoe ze door de hervorming van de eerste Nacht gegaan is en tot de kalmte die daaruit voortkwam, opdat de zinnen, wanneer die op een zekere manier met de geest verenigd zijn, hier met meer kracht worden gelouterd en lijden. Voor zo’n sterke loutering is een grote geschiktheid nodig. Als de zwakheid van het lagere deel niet vooraf hervormd was en geen kracht was verkregen in God door de zoete en heerlijke omgang die ze daarna met Hem had, zou de natuur geen kracht hebben om die nacht te ondergaan. 

Omdat de omgang die deze gevorderden hebben met God nog heel laagontwikkeld en heel natuurlijk zijn, hebben zij nog een opvattting over God als kleine kinderen, spreken ze over God s kleine kinderen, en hebben ze over God kennis en gevoel als kleine kinderen, zoals de H. Paulus dat zegt (1 Kor.13,11). Ze hebben nog geen volmaaktheid bereikt, die de vereniging is van de ziel met God. Door deze vereniging bewerken ze, reeds als volwassenen, grote dingen in hun geest, aangezien hun werken en hun vermogens meer goddelijk dan menselijk zijn.

Omdat God hen wil ontdoen van deze oude mens en hen wil bekleden met de nieuwe, die volgens God is geschapen in de nieuwheid van de zinnen, zoals de Apostel zegt (Kol.3,10), ontbloot Hij bij hen de vermogens en de gehechtheden en de zinnen, zowel de geestelijke als de zinnelijke, zowel de inwendige als de uitwendige.

Hij laat het verstand in duisternis, de wil in dorheid, het geheugen in leegte, en de gehechtheden van de ziel in algehele geslagenheid, bitterheid en benauwenis, daar Hij haar berooft van de zin en de smaak die ze voordien voelde voor geestelijke weldaden. Deze beroving is een van de principen die in de geest wordt vereist, opdat in hem de geestelijke vorm van de geest ingevoerd en verenigd wordt, welke de vereniging van liefde is. 

Dit alles bewerkt de Heer in haar door middel van een zuivere en donkere contemplatie. Hoewel dit gezang uitgelegd is in verband met de eerste Nacht van de zinnen, begrijpt de ziel het vooral door deze tweede Nacht van de geest, omdat dat het voornaamste deel van de zuivering van de ziel is.

Over het ontvlammen van het liefdevuur in de geest: Het is een ontbranding van liefde in de geest, waarin de ziel zich temidden van deze donkere benauwenissen intens en scherp verwond voelt in sterke goddelijke liefde, in een zeker aanvoelen en vermoeden van God. Toch begrijpt ze niets bijzonders, want het verstand verkeert in duisternis. 

Hier voelt de geest zich erg opgewonden in liefde, want deze geestelijke ontvlamming brengt hartstocht van liefde. Omdat deze liefde ingestroomd is, is ze meer passief dan actief, en aldus doet ze in de ziel een sterke hartstocht van liefde ontstaan. Deze liefde heeft reeds iets van vereniging met God, en heeft zo enigszins deel in de eigenschappen ervan, welke meer handelingen van God zijn dan van de ziel zelf, hoewel de ziel hier haar instemming betuigt. Maar aan de ontbranding van liefde in de geest, hecht alleen de liefde van God, die zich met haar zal verenigen, zich vast. 

Dit gebeurt in deze donkere loutering op grootse wijze, want God heeft de smaken zozeer afgezonderd, dat deze niet kunnen smaken wat ze willen. Door die smaken allemaal te verwijderen en ze te verzamelen bij zichzelf, heeft de ziel meer kracht en bekwaamheid om deze sterke vereniging van liefde van God te ontvangen. Daarin moet de ziel met grote kracht van al haar krachten en geestelijke en zinnelijke begeerten beminnen.

Dat zou niet kunnen, als ze zich zouden overgeven aan het smaken van iets anders. Daarom zei David tot God, opdat hij de kracht van de liefde van deze vereniging van God kon ontvangen: Mijn kracht zal ik bewaren voor U (Ps.59,10). 

Hierin kan men kennen hoe groot en sterk deze ontbranding van liefde in de geest zal zijn. God heeft daarin alle krachten, vermogens en begeerten van de ziel verzameld, zowel de geestelijke als de zinnelijke, opdat dat harmonisch geheel zijn krachten en deugd in deze liefde inzet, en opdat de ziel zo echt komt tot vervulling van het eerste gebod dat zegt: Je zult je God liefhebben met heel je hart, heel je verstand, heel je ziel en al je krachten (Deut.6,5). 

Wanneer alle begeerten en krachten van de ziel hier bijeengebracht zijn in deze ontbranding van liefde, terwijl ze door die allemaal verwond en getroffen is en is gebracht tot hartstocht, wat zullen dan de bewegingen en afdwalingen van al deze krachten en begeerten zijn, terwijl zij ontbrand en verwond zijn door krachtige liefde en zonder het bezit en de voldoening ervan, in de duisternis en de twijfel? Ongetwijfeld, hongerlijdend, zoals de honden, zo zegt David, liepen ze rond in de stad en, zonder van deze liefde vol te zijn, blijven ze huilen en janken (Ps.59, 7, 15-16).

Want de aanraking van deze liefde en dit goddelijk vuur verdort de geest zozeer en ontsteekt in haar zozeer de begeerte om haar dorst naar de goddelijke liefde te lessen, dat ze er in zichzelf zeer veel over piekert en op wel duizend manieren en bewijzen van God verlangt, met hevig verlangen en hunkering van de begeerte. 

David geeft dat heel goed te verstaan in een psalm, wanneer hij zegt: Mijn ziel dorstte naar jou; op hoeveel manieren smacht mijn vlees naar jou!; dit wil zeggen, in begeerten. En een andere vertaling zegt: Mijn ziel dorstte naar jou; mijn ziel verliest zich of sterft om jou (63,2). 

De ziel zegt dat zij verlangend, smachtend en vol liefdebrand is, want in alle dingen en gedachten die ze in zich overpeinst en in alle zaken en gevallen die zich aan haar aanbieden, bemint ze op vele manieren, en ze verlangt en lijdt in het verlangen ook op vele manieren, op allerlei momenten en op allerlei plaatsen. Zij vindt rust in niets, terwijl ze dit hevig verlangen voelt in de ontvlamde verwonding, zoals de profeet Job dat te verstaan geeft, met de woorden: Zoals het hert verlangt naar de schaduw en zoals de dagloner verlangt naar het einde van zijn werk, zo waren mijn maanden leeg en telde ik de lange en moeilijke nachten voor mij. Als ik mij weer te slapen zal leggen, zal ik zeggen: Wanneer zal ik opstaan? En weer zal ik de avond afwachten en vol smarten zijn tot de duisternis van de nacht (7,2-4). 

Alles wordt voor deze ziel benauwd; ze past niet in zichzelf; noch in de hemel noch op aarde, en ze is vol smarten tot de duisternis toe, wat Job hier zegt, geestelijk sprekend en volgens onze opvatting; het is pijn en lijden zonder troost van zekere hoop op enig geestelijk licht en goed, zoals de ziel dat hier ondergaat.

Vandaar dat het hevig verlangen en de pijn van deze ziel in deze ontvlamming van liefde groter is, aangezien het vermeerderd wordt van twee kanten: enerzijds van de kant van de geestelijke duisternis waarin ze zich ziet, die haar met zijn twijfels en argwaan kwelt; anderzijds van de kant van de liefde van God, die haar doet ontbranden en aanmoedigt, die haar al met zijn liefdevolle verwonding op wonderlijke wijze beroert. 

Deze twee manieren van lijden in een soortgelijke situatie geeft Jesaja goed te verstaan, wanneer hij zegt: Mijn ziel verlangde naar jou in de nacht (26,9); dit is, in de ellende. En dit is de ene manier van lijden van de kant van deze donkere Nacht. Maar met mijn geest -zegt hij-, in mijn binnenste zal ik voor jou waken tot de morgen (ibid.). En dit is de tweede manier van pijn lijden in hevig verlangen van de kant van de liefde in het binnenste van de geest; dat zijn de geestelijke vermogens zich te hechten. 

Maar temidden van deze donkere en liefdevolle smarten voelt de ziel een zeker gezelschap en een zekere kracht in haar binnenste, die haar zozeer vergezelt en kracht geeft, dat wanneer dit gewicht van dichte duisternis voor haar ophoudt, ze zich vaak alleen, leeg en zwak voelt. En de reden daarvan is dat, aangezien de kracht en de werkzaamheid van de ziel op passieve wijze door het duistere liefdevuur dat in haar binnendrong, werd aangestoken en daarin ging delen, hieruit volgt dat, wanneer het ophoudt in haar binnen te dringen, in haar de duisternis en de kracht en warmte van de liefde ophoudt.