Een reeks tinten gemaakt met een contépotlood . De juiste waarde van een tint kan pas worden bepaald wanneer wij deze vergelijken met de omringende lichtere of donkerder tinten . Het begrip tint ( toonwaarde ) is dus betrekkelijk . Deze reeks loopt van lichtgrijs tot zwart en vormt als het ware de sleutel voor de vergelijkingen waarover je in de les meer zult lezen . Wij kunnen hier ook spreken van " nuance " een woord dat gebruikt wordt voor de verschillende gradaties van het grijs of van één bepaalde kleur ; echter niet voor de gradaties van meerdere kleuren .
Wanneer wij de fig . 36 en 37 vergelijken zien wij dezelfde samenstelling van het stilleven , doch het effect van beide is zeer verschillend . Wat verstaan wij nu eigenlijk onder het woord " effect " ? Het effect komt overeen met de indruk welke wij krijgen van een tekening of schilderij door de wijze waarop dit is uitgevoerd , hetzij dus door zijn heldere tinten of kleuren of door zin stemmig gamma of door een bepaalde licht - of schaduwval . Want al deze verschillende uitvoeringen kunnen bepaalde gevoelens bij ons oproepen , hoewel dit ook allemaal weer zeer persoonlijk is . Zo worden wij door warme kleuren meestal vrolijk gestemd en donkere koele tinten hebben vaak iets droevigs . Doch laten wij niet al te ver vooruitlopen en ons bij de getoonde afbeeldingen houden . Je ziet dan hoe een bepaalde voorstelling kan veranderen door het licht wat er op valt . In beide gevallen is er een duidelijke tegenstelling in tinten tussen de achtergrond en het stilleven zelf . De licht tinten zullen tegen de donkere fond bijna geen verandering ondergaan , behalve dat zij op sommige plaatsen nog lichter lijken . Tegen een lichte achtergrond echter verliezen zij een gedeelte van hun herderheid en naarmate de fond nog lichter wordt , zullen die lichte partijen steeds donkerder worden . De serie afbeeldingen geven nogmaals een bewijs van het effect dat wij ondergaan door variatie in de belichting . In alle vier afbeeldingen is de samenstelling van het stilleven precies eender en toch schijnt het dat in alle vier gevallen de lichte draperie van vorm verandert . Maar het is slechts het spel van licht en schaduw wat wij zien . Niet alleen de vormen van de schaduwen zijn veranderd , doch ook de onderlinge toon verhoudingen zijn gewijzigd . Dit geld echter ook voor alle andere onderdelen van het stilleven , vandaar deze vier heel verschillende " effecten " .
Hier zien wij een prachtig stilleven van Chardin . Er zijn veel boeken met afbeeldingen van zijn werk verschenen en het is zeker van zijn werk verschenen en het is zeker de moeite waard deze zien te bemachtigen . Veel werk van Chardin hangt in het Louvre te Parijs . Met veel liefde zijn hier alledaagse voorwerpen bestudeerd en omgetoverd tot dichterlijke composities . Zie eens hoe met licht en schaduw gespeeld is om tot deze mooie harmonie te komen . Het is jammer dat wij je de prachtige kleuren niet kunnen laten zien .
Fig . 44 . Schema van de compositie , die in dit hoofdstuk uitvoerig besproken wordt . Bestudeer het nauwkeurig . Ga op dezelfde wijze te werk bij Uw eigen stillevens om zodoende de juiste plaats van ieder onderdeel te bepalen . Nooit overhaast gaan tekenen , maar alles vooraf goed overdenken . Let op de juiste belichting ; voor ieder onderwerp zal deze weer anders moeten zijn om tot een mooi geheel te komen .
Een stilleven noemt men een schilderij of tekening van dode voorwerpen . Het kunnen gewone huishoudelijke voorwerpen zijn , doch ook verschillende gereedschappen of instrumenten , vruchten of groenten , vissen of wild . De samenstelling van de verschillende voorwerpen wordt bepaald door de regels der aesthetica . Het opbouwen van een stilleven is dan ook geen gemakkelijke taak . Na veel heen en weer geschuif , hoger of lager zetten van enkele onderdelen , richten van de belichting enz. moeten wij tot een goed en verantwoord geheel weten te komen . Graag willen wij je daarbij helpen en raadgeven .
1e. Het stilleven moet een steunpunt hebben . Het voorwerp waar het om gaat mag dan ook nimmer aan de rand van de compositie komen te staan . Dit belangrijkste voorwerp moet dus in het centrum komen , omdat het oog op die plaats een rustpunt vindt , zonder evenwel te verhinderen dat de gehele compositie gezien wordt .
2e. De samenstelling moet mooi in evenwicht zijn . De gedeelten links en rechts moeten , groot gezien , ongeveer dezelfde ruimten innemen .
3e. De lichtpartijen mogen niet meer dan ongeveer een derde van de compositie uitmaken .
4e. Het centrale voorwerp mag nooit precies in het midden van de compositie liggen , doch even links of rechts uit het midden .
Het zijn weliswaar nuchtere regels , voortgekomen uit gezond verstand en goede smaak . Bezien wij nu eens fig . 43 ; een stilleven van Chardin . Wij zouden niets kunnen vinden dat sprekender en duidelijker is . Wanneer wij dit schilderij bestuderen , ontdekken we dat er ondanks de schijnbare wanorde een gelukkige harmonie en evenwicht verkregen zijn . Deze begaafde schilder bezat in hoge mate de kunst van componeren . Het gaat bij een stilleven niet alleen om een aangename verdeling van kleuren en tonen , doch vooral om een harmonische rangschikking van de vormen om op die wijze een bepaald gevoel uit te drukken . In het schilderij van Chardin is de compositie gebaseerd op een driehoek . Het centrale onderwerp is interessant om zijn vorm , zie de mooie vloeiende lijnen , en om zijn belichting . Je zult ook zien dat de verticale as van deze vaas niet precies in het midden ligt , doch even rechts daarvan . Wij waarschuwen je dan ook nogmaals voor een onaangename symmetrie door links en rechts van het centrale onderwerp voorwerpen van gelijke grootte te plaatsen . Het beeld mag dus nimmer horizontaal , verticaal of diagonaal in twee gelijke stukken worden gedeeld , waarop dan telkens voorwerpen van gelijke grootte voorkomen . Natuurlijk moet de compositie evenwichtig zijn , doch dit kan ook worden bereikt zonder een storende symmetrie . Chardin is hierin altijd volledig geslaagd . De granaatappels en de druiven links vormen een mooi tegenwicht met de appels en peren rechts , terwijl de beide glazen juist even boven de horizontale middenlijn steken . Je ziet dus dat - ook al is de compositie gevat in een geometrische figuur - de symmetrie vermeden is door de centrale vorm naar rechts te verplaatsen en de glazen buiten deze vorm uit te laten steken . De tafelrand wordt gebroken door een overhangende druiventros welke daardoor ook meteen een tegenhanger vormt met de opgaande lijn der glazen . De sterke lichtval op het mes doorsnijdt eveneens de tafelrand en richt tevens de blik naar het voornaamste onderwerp in dit stilleven . Doch niet alleen hierdoor , maar ook door de meesterlijke verdeling van de overige voorwerpen is een schitterend evenwicht bereikt , waartoe ook het spel van licht en schaduw bijdraagt . Gelijkheid in toon moeten wij , evenals gelijkheid in vormen altijd weten te vermijden . Na de grote opbouw van zijn stilleven gevonden te hebben gaat de schilder zich bezighouden met de uitwerking . Hij heeft de aandacht gericht op het belangrijkste voorwerp , zonder evenwel de andere voorwerpen te verwaarlozen . Integendeel , hij heeft deze laten meewerken tot de geslaagde compositie , zonder dat elk van die bijkomende voorwerpen te belangrijk wordt . Zo ziet je , dat in overeenstemming met de gegeven " richtlijnen voor het stilleven " , de totale lichtpartijen iets minder dan een derde gedeelte van het totale beeld uitmaken . Overigen zijn onze richtlijnen geen vaststaande wetten en enige gedurfdheid behoeft niet altijd schade te berokkenen wanneer een beter effect het gevolg kan zijn . Het loslaten - in beperkte mate dan - van deze regels kan zelfs een bepaald accent toevoegen en het karakter en de oorsponkelijkheid van het werk verhogen . Wij hebben het reeds vaker gezegd : in de kunst telt het resultaat alleen . Reeds in de eerste les hebben wij je aangeraden om voorwerpen op aangename wijze te groeperen . Deze oefening moet je thans herhalen . Alvoren te gaan tekenen dient je - de richtlijnen in het oog houdend - de onderdelen zo te rangschikken dat een verantwoord en harmonieus geheel ontstaat . De volgende stap is de plaatsing op het papier . In grote lijnen schetst je de vormen binnen het door uzelf bepaalde kader . Maak hierbij gebruik van het A.B.C. - scherm , een instrument dat nog altijd nuttig blijkt te zijn ! Deze eerste stap tot de uitvoering van het stilleven noemen wij de vlakverdeling of " mise en page " . Deze vlakverdeling zal ook de grote schaduwpartijen te zien geven , en hieraan verder werkende komt men tenslotte tot de verdeling van licht en donker , welk begrip wij veelal zullen tegenkomen in zijn franse benaming : " clair - obscur " . Bij het clair-obscur gaat het niet , zoals men geneigd is te denken , alleen om het aanbrengen van licht - en schaduwpartijen , doch om een kunstzinnige verdeling van licht en donker en dit op een dusdanige wijze dat zij elkaar versterken en daardoor leiden tot het " effect " . En dan is nu het ogenblik aangebroken dat wij overgaan tot de praktijk !
FIG . 50 / 51 . DE BEGRENZING VAN DE SCHADUWPARTIJEN.
Fig . 51 Uitvoering met de tekenpen . De vloeiende overgangen van licht naar donker en omgekeerd werden verkregen door met de vorm meelopende arceringen . De donkerste partij is mooi open gebleven . Let op het tegenlicht rechts op de pot .
Fig . 46 Wij laten je hier nogmaals een stilleven van Chardin zien . Het is een zeer origeneel onderwerp en ook de compositie is opmerkelijk . De vis - een rog - is precies in het midden van het beeld opgehangen hetgeen eigenlijk in strijd is met wat wij verteld hebben . Toch is de compositie niet saai geworden . Wij moeten de vis dan ook meer zien als een licht fond . De donkere partij hierin verplaatst als het ware de verticale as naar links .
De beide groepen links en rechts van de vis zijn in driehoeken gevangen en zorgen voor een aangename beweging in het beeld . Hiertoe draagt ook de geraffineerde belichting bij . Opmerkelijk is tenslotte de aanwezigheid van een levend wezen . Een gelukkige vondst , deze kat , en teven een bewijs dat de kunstenaar zich niet gebonden achtte aan de gebruikelijke regels .