Een verontwaardigde naakte vrouw met een bezem in de hand, die uit een waterput kruipt. Wat moeten we daarbij voorstellen?

Uit de titel kunnen we afleiden dat de naakte vrouw ‘de Waarheid’ voorstelt. En inderdaad, het schilderij is gebaseerd op een eigentijdse vertelling, die oorsprong vond in een uitspraak van Griekse filosoof Democritus: ‘Eigenlijk weten we niets, want de waarheid ligt op de bodem van de put’. 
Het verhaal gaat als volgt:

Op een dag ontmoette de Waarheid en de Leugen elkaar. De Leugen zei tot de Waarheid:
‘Het is vandaag een fantastische dag!’
De waarheid keek omhoog naar de lucht en zuchtte, want het was dan ook écht een prachtige dag. Die dag brachten ze samen veel tijd door. Toen ze ergens bij een waterput aankwamen, nodigde de Leugen de Waarheid uit:
‘Kom, het water is echt lekker. Laten we samen een bad nemen!’
De Waarheid vertrouwde de Leugen niet en testte het water eerst en merkte dat het water inderdaad best lekker was. Ze kleedden zich beiden uit en lieten zich zakken in het heerlijke water.
Opeens sprong de Leugen uit het water en trok de kleren van de Waarheid aan en rende weg. De Waarheid was woest, ze voelde zich bedrogen, en ze klom ook snel uit het water en rende overal heen om de Leugen te vinden, zodat ze haar kleren terug had.
De mensen zagen de woedende Waarheid naakt rondrennen en keken de andere kant op, vol minachting, woede en schaamte. De arme Waarheid merkte het en keerde terug naar de waterput waar ze eerder heerlijk aan het baden was geweest en ze verdween voor altijd uit het zicht, zich verstoppend voor mensen om haar naakte waarheid.
Sinds die tijd reist de Leugen de wereld rond. Ze is verkleed als Waarheid. Maar dat valt de mensen niet op, omdat de meesten geen enkele behoefte hebben om de naakte Waarheid te ontmoeten.

Als Gérôme zich op dit verhaal baseerde – wat hij ook deed – dan gaf hij er wel een klassieke, romantische stijl aan. Gérôme weigerde ten andere in zijn tijd mee te gaan met de toenmalige impressionistische stroming. Geef toe: als niemand de naakte waarheid onder ogen wil zien, zou ze er zeker niet uit zien als op dit schilderij! Het moet mijns inziens een afgrijselijk wezen zijn dat we meteen zouden negeren.
De vraag bekruipt me dan: Hoe zou Manet haar geschilderd hebben? Of Munch? Of Courbet? Caravaggio? Het blijft gissen.

Hoe komt het eigenlijk dat we zo moeilijk kunnen omgaan met de échte waarheid? Een jong kind heeft daar veel minder problemen mee. Een kind is spontaan en rechtuit. Het verstaat geen beeldspraak of intriges. Blijkbaar ligt het dus ergens in de opvoeding, dat we die waarheid niet meer willen onder ogen zien of dat we weerhouden worden om soms de waarheid te vertellen. 
Het heeft naar mijn oordeel iets te maken met sociale omgang. De naakte waarheid tegen iemand zeggen kan consequenties hebben voor de verdere sociale omgang. Het is soms beter de waarheid omfloerst te zeggen of zelfs te verzwijgen, wil men zijn bruggen voor de toekomst niet opblazen. Je gaat nu eenmaal niet zeggen tegen iemand dat hij of zij lelijk is. Of dat iemand een lichaamsgebrek heeft.
Dit maakt dat we allen maskers dragen en een leven lang in zekere mate de schijn hooghouden. ‘Zonder maskers zouden mensen in het geheel elkaar niet herkennen’, zo zei de Duits-Oostenrijkse filosoof Emanuel Wertheimer. En gelijk heeft hij. En toch streven we naar een zekere waarheid.
Het doet me denken aan het gezegde van ‘kijk maar eens in de spiegel’. ‘Zou je dan de waarheid zien?’ vraag ik me dan af. Zien we van onszelf niet enkel de mooie kantjes? Er is niemand die zegt dat hij een slechte chauffeur is. Er is niemand die uit zijn hart zegt dat hij aartslelijk is. En misschien vinden anderen je toch mooi! Bestaat die naakte waarheid ûberhaupt wel?
Dat 1+1=2, is een waarheid als een koe, maar dat komt alleen door het feit dat we vooraf de afspraak gemaakt hebben dat het getal 1, één eenheid is, en het getal 2, tweemaal die eenheid is. Wiskundige waarheid is dus gebaseerd op vooraf gemaakte stelregels.
Bovendien is de kans heel klein dat, als we de waarheid tegenkomen, ze op een koe gelijkt. Het gezegde ‘een waarheid als een koe’ komt uit Nederland, het koeienland bij uitstek. Een koe was dus een evidentie. Doch dit geheel terzijde. 

Wat ik wou duidelijk maken, is dat de waarheid als een cirkel is, die je vergroot en verkleint in jouw belang en naargelang de sociale omgeving. Het middelpunt van de cirkel, die eigenlijk op zich geen deel uitmaakt van de cirkel, maar wel nodig is om de cirkel te tekenen, is de naakte waarheid. Of toch niet?...
Met deze wat abstracte beschrijving, denk ik aan de uitspraak van de Franse schrijver en Nobelprijswinnaar André Gide: ‘Geloof degene die de waarheid zoeken, twijfel aan degene die beweren de waarheid hebben gevonden.’
Of misschien schuilt in het verhaal van het schilderij toch enige waarheid. Kijken we niet elke dag de andere kant op, als we de honger in Afrika zien, het zinloos oorlogsgeweld, terminale patiënten… De waarheid is zo makkelijk te herkennen. We moeten ze alleen onder ogen durven zien…