Baanbrekend winkelen: een routeplan voor leefbare steenwegen in Vlaanderen

Baanbrekend winkelen: een routeplan voor leefbare steenwegen in Vlaanderen
Provincies Antwerpen, Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant stellen actieplan baanwinkels voor

Vandaag werd tijdens het congres ‘Baanbrekend winkelen’ een actieprogramma voorgesteld om de verrommeling van baanwinkels langs steenwegen te stoppen. Het initiatief komt van de provincies Antwerpen, Vlaams-Brabant en Oost-Vlaanderen die gemeenten samenbrengen om over hun grenzen heen het probleem aan te pakken. Dertien gemeenten langs de steenwegen N70 Gent-Antwerpen en de N10 Lier-Aarschot tekenen alvast een engagementsverklaring om de nieuwe aanpak om te zetten in de praktijk.

Een steenweg loopt doorheen meerdere steden en gemeenten, die allen deel uitmaken van een steenwegproblematiek. De crisis rond de Vlaamse steenwegen is voelbaar: vele lokale beleidsmakers willen graag dat er iets gebeurt omtrent de verminderde leefbaarheid voor wonen, de onhoudbare druk op het vlak van mobiliteit en de verschuiving van het detailhandelsaanbod van kern naar periferie-steenweg. In de periode 2008 - 2017 is de concentratie van detailhandel op steenwegen in Vlaanderen met 260% vloeroppervlakte toegenomen en neemt hierdoor ruim 1,6 miljoen m² aan winkelvastgoed in. Veel agrarisch, woon- en industrieel gebied is ingenomen en de druk op open ruimte neemt toe.

Met de steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) bundelden de provincies Antwerpen, Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant hun krachten om te zoeken naar een langetermijnvisie voor deze problematiek. De grote steenwegen lopen immers over verschillende gemeenten heen waardoor een aanpak op streekniveau noodzakelijk is.

copy richt provincie's

Groepsfoto N10

Vier zones van detailhandel op een steenweg

De steenweg hertekenen is per definitie een proces van lange termijn, maar het is duidelijk dat beleidsmakers op ruimtelijk vlak duidelijke keuzes moeten maken. Hiervoor kunnen ze vier zones aanduiden: een winkelrijke zone, een clusterzone, een winkelarme zone en een no go zone. In een clusterzone wordt grootschalige detailhandel op de steenweg geconcentreerd, zodat er bijvoorbeeld maar één op en afrit op de steenweg is met een toegang tot meerdere winkels. De no go zone moet dan weer de open ruimte beschermen. Een winkelrijke zone vinden we terug bij dorpskernen die op de steenweg liggen. In een winkelarme zone komt er op korte termijn een status quo: de aanwezige detailhandel kan blijven en uitbreiden met max. 10%, maar nieuwe detailhandelszaken worden niet toegelaten.

Bovenlokale aanpak leidt tot engagementsverklaring N70 en N10

Een steenweg is geen eigendom van één gemeente, de ontwikkeling ervan wordt niet aangestuurd door één dienst. Intergemeentelijke samenwerking met een interdisciplinaire aanpak is een conditio sine qua non. De rol van provincies om zich te focussen op grondgebonden materies, komt in deze problematiek dan ook ten volle naar voren.

De voorbije twee jaar werden de N70 van Antwerpen naar Gent en de N10 van Lier naar Aarschot als model steenwegen voor het project gebruikt. De diensten economie, ruimtelijke planning en mobiliteit van de provincies en gemeenten ontwikkelden een toekomstvisie voor de steenweg. Ook beleidsmakers en de retail- en vastgoedsector werden rond de tafel gebracht. Tijdens het congres gingen de betrokken gemeenten dan ook een engagementsverklaring aan.

De volledige leidraad ‘Baanbrekend Winkelen’ kan je downloaden via de website www.provincieantwerpen.be

#STREEKMOTOR - De provincies zijn de motor achter tal van initiatieven in hun streek. Als bestuursniveau tussen de gemeenten en Vlaanderen zijn ze groot genoeg om veel te doen en klein genoeg om veel te betekenen. Vaak zijn ze de stille kracht achter de schermen, die met kennis van zaken en de streek oplossingen aanreiken voor uitdagingen die gemeentegrenzen overschrijden. Als straffe streekmotor zetten de provincies dingen in gang en creëren ze ruimte om te bloeien, te bewegen, te beleven en te bewaren wat waardevol is. #streekmotor, www.streekmotor.be

Beleidsverantwoordelijken provincie Antwerpen:
Ludwig Caluwé, CD&V, gedeputeerde bevoegd voor Economie
Luk Lemmens, N-VA, gedeputeerde bevoegd voor Ruimtelijke Ordening

Beleidsverantwoordelijken provincie Vlaams-Brabant:
Marc Florquin, gedeputeerde bevoegd voor Economie
Ann Schevenels gedeputeerde bevoegd voor Ruimtelijke planning

Beleidsverantwoordelijke provincie Oost-Vlaanderen:
Martine Verhoeve, gedeputeerde bevoegd voor economie en ruimtelijke planning van provincie Oost-Vlaanderen

13.15 uur:           Welkom door Marc Florquin, gedeputeerde Vlaams-Brabant bevoegd voor Economie

De voorbij twee jaar hebben de provincies  Antwerpen, Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant samen met de  gemeenten, gelegen langs twee typische Vlaamse steenwegen, de handen in elkaar geslagen om deze steenwegen een leefbare toekomst te  geven.  Onze Vlaamse steenwegen zijn nu sprekende voorbeelden van ongecoördineerd  en gretig verbruik van de ruimte. Volgend op de lintbebouwing voor wonen heeft retail zich de ruimte langs de steenweg eigen gemaakt  en zich tussen en naast rijen huizen of landelijke villa’s ingepland. Met alle gevolgen van dien; de steenwegen slibben dicht, files beperken zich niet meer tot de piekmomenten ‘s ochtends en ‘s avonds maar ook overdag is de congestie met 50% toegenomen op de meeste verbindingswegen.

De crisis rond steenwegen enerzijds en de leegloop van winkelkernen anderzijds wordt meer en meer  voelbaar en vele lokale beleidsmakers willen graag dat er ‘iets gebeurt’. Er moet dringend aan een nieuw evenwicht tussen steenweg en winkelkern gewerkt worden

Binnen onze ruimtelijke en economische visie zijn stads- en dorpskernen als activiteitenpolen in het landschap een belangrijk basisprincipe. Ook detailhandel maakt hier, als een belangrijke activiteit, integraal deel van uit.

De realiteit is vandaag anders:  winkels worden steeds groter, nemen meer ruimte in beslag  en verhuizen naar de periferie, vooral steenwegen. Tegelijkertijd zien we solitaire winkelconcepten geleidelijk – vooral in de kernen – de plaats ruimen voor ketenformules. De leegstand in kernen en de groei van detailhandel op perifere locaties zoals steenwegen staan rechtstreeks met elkaar in verband.

Beide locaties hebben een specifiek profiel en mogelijkheden, maar vragen om een betere complementaire aanpak. Om de doelstellingen van leefbaarheid te bekomen, is het dus van belang winkels op die plaats te krijgen waar de win-win met andere functies en locaties het grootst is. Winst zowel voor ruimte, als voor economie en mobiliteit.

‘Kiezen is verliezen’ zegt de volksmond, maar voor de ontwikkeling van retail op steenwegen is dit verre van waar. De cijfers over de ontwikkeling van retail in deze perifere locaties spreekt boekdelen en dwingt ons na te denken welke toekomst we wensen te geven aan steenwegen en kernwinkelgebieden. De voorbije 10 jaren is er veel verloren door geen keuzes te maken, te weinig beleid te voeren, te voorzichtig vooruit te kijken. Voor elke bijkomende m² retail, die doorgaans in de periferie of retailparken komt, staat er morgen 1 m² leeg, doorgaans in de kern: valt er nog te wachten om keuzes te maken? De Vlaamse wetgever heeft een hefboom in handen gegeven van de lokale en provinciale overheden om winkelarme zones aan te duiden en op die manier effectief te beslissen waar en hoe retail zich in de gemeenten verder kan ontwikkelen ‘op maat van’ het eigen verzorgingsgebied.

Durven kiezen betekent ‘het verschil maken’ voor de volgende generaties. Een halt toeroepen aan verdere exploitatie van steenwegen door retail ten koste van de leefbaarheid van de eigen inwoners, de passanten, de bezoekers en de verdere versnippering van de ruimte.

Basisprincipe is dat in de toekomst steenwegen een duidelijke opdeling krijgen met toewijzing van zones, waar wel en niet meer retail kan ontwikkeld worden.

13.25 uur:           Toelichting door Luk Lemmens, gedeputeerde Ruimtelijke ordening Provincie Antwerpen): Belangrijkste conclusies uit het doorlopen proces.

Op de twee pilootsteenwegen worden dus zones afgebakend. Deze zijn: no go of winkelvrije zone – winkelarme zone– clusterzone of winkelrijk. ( slide N10/N70 met zones) In de winkelarme en no go zones  willen we geen verdere uitbereiding van de detailhandel. Integendeel, daar zouden andere functies, zoals de open ruimte functies versterkt moeten worden ( slide winkelarm en No go). De provincies staan klaar om, bij wijze van spreken, morgen te starten om de winkelarme zones ook juridisch af te bakenen. Dit is een absolute  voorwaarde om voor de steenweg als geheel de verdere uitbreiding en verlinting een halt toe te roepen.

 Maar als we zeggen waar de mogelijkheden voor detailhandel beperkt worden, moeten we ook alternatieven aanrijken waar wél detailhandel kan bloeien en groeien. In eerste instantie  is dit opnieuw in de kernen. Vooral  voeding, dagelijkse goederen en modezaken bvb, kunnen  best terug hier kansen krijgen. We begrijpen ook dat gemeenten hiervoor de nodige inspanningen moeten leveren om het openbaar domein aantrekkelijk te maken en goede  faciliteiten te voorzien. Daarnaast kunnen  grootschalige winkels en producten met een veel grotere ruimtelijke impact, bv meubelzaken,  buiten de kernen hun plek krijgen, geconcentreerd  in de clusterzones.  ( slide clusterzone) 

Deze clusters zijn dan ook cruciaal om de intergemeentelijke visie op de gehele steenweg te realiseren. De invulling van clusters is rechtstreeks gekoppeld  aan het winkelarm maken van andere ( winkelarme) delen van de steenweg. Detailhandelszaken uit de winkelarme zones die toch willen uitbreiden worden gemotiveerd om verder in de clusterzones te ontwikkelen.

Deze transfers, of herlocalisatiebewegingen gebeuren niet vanzelf. We hebben een paar studiebureaus laten berekenen hoe zowel economisch, als op mobiliteits- en ruimtelijk vlak de nodige ‘rendementen’ kunnen behaald worden. Alle partijen retailers, eigenaars, gemeenten moeten hiervoor samen aan tafel zitten om de win-win in een totaalverhaal  vast te leggen.  Gezamenlijke inrichting van de clusters levert retailers mogelijkheden om hun rentabiliteit te optimaliseren en stimuleert de samenwerking tussen retailers.  Daarbij brengen we ook de maatschappelijke kosten en baten in beeld en worden oplossingen gezicht die voor alle aspecten en betrokkenen een positief en haalbaar eindplaatje kan opleveren. De potenties naar multimodale ontsluiting van een cluster wordt her zeker niet bij vergeten.

Dit alles moet dan ook samen gebeuren; samen met de gemeenten, de provincies, betrokken retailers en eigenaars uit de clusterzones en de vertreklocaties om een faire verdeling van kosten en baten te kunnen realiseren tussen alle betrokken partijen.

Oplossingen zijn  er nog nooit gekomen door op bekende aloude paden te blijven lopen. Een uitdaging aangaan  om de toekomst  te sturen op een ander spoor, vraagt om stappen te zetten op ongekende paden. Het anders doen dan al de tijd tevoren. Pionieren is hier de boodschap. En dat hebben de gemeenten en provincies  langs de N10 en N70 effectief DURVEN doen. Een intergemeentelijke visie vastgelegd, de steenweg ingekleurd om in 2030  een leefbare steenweg te realiseren.

13.35 uur:           Gedeputeerde Ludwig Caluwé : Hoe nu verder?

In juni 2016 is het decreet Integraal Handelsvestigingsbeleid (IHB) door de Vlaamse Regering goedgekeurd. De visie detailhandel in het Integraal Handelsvestigingsbeleid ( IHB) onderschrijft een kernversterkend beleid en afbouw van perifere ontwikkelingen van retail. Ook in het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) vinden we de nodige kapstokken om de toekomst van de steenwegen ruimtelijk uit te tekenen.

De boodschap is eenduidig, maar de hefbomen daartoe zijn vandaag nog onvoldoende.  Met het pioniersproject op de 2 steenwegen N10 en N70 hebben we deze visie getoetst aan praktijk en voorstellen geformuleerd tot bijsturing van het decreet.

Het is nodig om een scherpere aflijning van de 4 vooropgestelde categorieën detailhandel  te voorzien om effectief te kunnen sturen op nieuwe inplantingen detailhandel. Daarnaast geeft  een vergunningsplicht pas vanaf de 400m² te veel speelruimte voor  perifere  uitwaaïering van winkels Ook op de steenwegen vormen deze  zgn  ‘ kleinere’ handelszaken  voor versnippering .

Een steenweg onder de loep nemen van stad A naar stad B met een lengte van x kilometers passeert vele voordeuren van gemeenten. Voor de ene gemeente is dit een drukke overladen steenweg met veel vrachtvervoer, voor de andere een op- en afrittenstrook voor de vele winkels langs die baan, voor nog een andere een moeilijk tot gevaarlijk deel steenweg voor de zwakkere weggebruikers of zelfs een lastig kruispunt met veel fileleed als gevolg. Een steenweg bijsturen vraagt dus om een noodzakelijke samenwerking tussen steden en gemeenten én met de  met de provinciale en de Vlaamse overheid.  Bijsturing van Vlaamse wetgeving op vlak van gemeentelijke fiscaliteit zou wonderen doen: open ruimte krijgt weinig tot geen financiële stimuli, maar betonneren brengt geld op… Welke gemeente kan daar neen tegen zeggen? Ook al ziet ze niet graag nog meer winkels langs haar steenweg?

We hebben alvast heel wat acties afgesproken die we in de komende periode zullen ondernemen om dit te realiseren.

Het verloop van het proces werd neergeschreven in een leidraad, die hier vandaag ook zal meegeven worden aan de deelnemers; Deze leidraad  beschrijft hoe gemeenten aan de slag kunnen gaan om ‘hun’ steenweg aan te pakken.

13.40 uur:           Gedeputeerden Martine Verhoeve en Ann Schevenels vertellen over de engagementsverklaring van de N70 en N10 en geven het startschot voor het symbolisch leggen van de puzzel: 14 gemeenten rond de N70 en de N10 engageren zich samen voor de steenweg van de toekomst

Ann Schevenels

Het werk moet nu beginnen.

Voor het project Baanwinkels en gemeenten op één lijn werd het jaar 2030 voorop gesteld om naar een nieuwe, leefbaardere steenweg te evolueren. De visie, die gezamenlijk uitgewerkt en gedragen is, moet nu  handen en voeten krijgen en geoperationaliseerd worden. 

De gemeenten langs de N10 en N70 zullen vandaag zich formeel engageren om het werk verder te zetten. Dit proefproject is dus niet gestopt bij analyse en visiebepaling, maar heeft ook acties uitgeschreven die voor de volgende jaren iedereen effectief aan het werk zetten.

 We beginnen eerst bij het juridisch verankeren van de steenweg en daarnaast de flankerende stappen en maatregelen op bovengemeentelijk en gemeentelijk niveau aanpakken. De intergemeentelijke visie is het kompas, de uitvoering ervan zal vanzelfsprekend nog veel overleg, vormen van afstemming en soms ook bijsturing vragen. We weten dat tussen droom en realiteit veel … praktische bezwaren liggen, maar we zijn als provincies ten volle bereid om samen met gemeenten mogelijke bezwaren een voor een te begeleiden naar een constructieve oplossing. Het pad wordt stap voor stap verder geëffend.( cfr Begijnendijk: één gemeente heeft zich vandaag wat op de achtergrond gehouden omdat een paar praktische bezwaren niet de tijd kregen om uit te klaren)

Martine Verhoeve

Na meer dan twee jaren werken op de steenweg gaan we nu de vlucht vooruit voor de volgende fase. Een gemeenschappelijk engagement om samen te werken is een gezonde startbasis om tot resultaten te komen aan het einde van de rit in 2030. De gemeenten en provincies langs beide steenwegen hebben een engagementsverklaring goedgekeurd die we samen vandaag ondertekenen.

Hierin stellen we dat de intergemeentelijke visie,  het resultaat van dit gezamenlijk traject, de rode draad is voor de volgende stappen. Ze zal gebruikt worden als  kader bij het uitzetten van het gemeentelijk en provinciaal  beleid en dat zowel ruimtelijk, economisch als op mobiliteitsvlak voor die steenwegen.

Elk van deze partners heeft een belangrijk puzzelstuk in handen. Maar het is pas door deze puzzelstukken samen te leggen dat de steenweg van 2030 kan gerealiseerd worden.
Vandaag willen we deze puzzel al symbolisch leggen en zo het startschot geven voor de uitwerking van de intergemeentelijke visie voor N10 en N70.

Ik nodig al de collega’s burgemeesters, schepenen van de gemeenten uit van de N10 en N70 om daadwerkelijk de puzzel te leggen als symbool van een bijzondere engagement  intergemeentelijk en interprovinciaal , dat voor onze toekomst op steenwegen BAANBREKEND is. ( slide van toekomsteenweg)