Kunnen dieren zich schamen? Zelfgerichte emoties bij dieren

Mensen met huisdieren zijn er vaak van overtuigd dat hun dieren over zelfgerichte emoties beschikken. Het onderdanige gedrag dat een hond vertoont, wanneer het voor de zoveelste keer de sloffen van zijn baas heeft stuk gebeten of wanneer het stiekem een stuk worst van tafel heeft gepakt, toont volgens veel mensen aan dat de hond zich écht schuldig kan voelen (zie afbeelding 2).

 

Afb. 2: Schaamt deze hond zich voor wat hij gedaan heeft?

Tegenwoordig is bekend dat het 'schuldgedrag' van honden door middel van associatief leren verklaard kan worden. De eerste keer dat de hond de sloffen van de baas te pakken had werd de baas boos waardoor de hond zich onderdanig ging gedragen. Het boze gedrag van de baas initieerde het onderdanige gedrag. De tweede keer dat de hond de sloffen pakte gebeurde hetzelfde. Na verloop van tijd leert de hond dat het aanraken van de slof ervoor zorgt dat de baas boos wordt. Niet het boze gedrag van de baas initieert dan het onderdanige gedrag van de hond, maar het aanraken van de slof zorgt ervoor dat de hond onderdanig wordt.

De hond heeft op dat moment een associatie gemaakt tussen het aanraken van de slof en het boos worden van de baas. Dat schuldgedrag door middel van associatief leren verklaard kan worden betekent dat honden niet noodzakelijkerwijs schuldgevoelens hoeven te hebben om schuldgedrag te laten zien.

 

Maar hoe zit het met dieren die meer aan ons verwant zijn? Chimpansees bijvoorbeeld vertonen na het overtreden van een groepsregel allerlei gedragingen die sterk lijken op het gedrag dat mensen laten zien wanneer ze zich schuldig voelen. Deze gedragingen bestaan uit (lichaams-)contacten, zoals bijvoorbeeld omhelzing, de hand uithouden, onderdanige stemgeluiden en aanrakingen (zie afbeelding 3). Bewijst dit dat chimpansees zich schuldig kunnen voelen? Of moeten er toch meer aanwijzingen zijn om vast te kunnen stellen dat ook dieren zelfgerichte emoties hebben?

 Afb. 3 :

Het goedmaken: onderdanig gedrag van een chimpansee na het overtreden van een groepsregel,

Een schaamtegevoel? De lage houding van van de chimpansee links op de bovenste foto en de chimpansee op de onderste foto wijst op onderdanig gedrag.