De menselijke vrijheid is altijd een intrigerend thema geweest voor filosofen.
Persoonlijk heb ik me al vaak de vraag gesteld : als de menselijke vrijheid bestaat (wat ik betwijfel) : wanneer is ze dan begonnen ?
Ik ga uit van de evolutieleer, waarmee ik bedoel dat we geleidelijk aan gegroeid zijn uit minder complexe wezens, waarvan de laatste stap vóór de mens de aap moet zijn geweest. Niemand betwist dat de aap een zekere intelligentie bezit en die kan dus geleidelijkaan gegroeid zijn tot op het peil waar die nu staat bij de mens. (hoewel men daar eigenlijk dezelfde fundamentele vraag zou kunnen stellen. Maar nu : de vrijheid.)
Algemeen (?) wordt aangenomen dat er sprake is van 'de mens' vanaf het moment dat de aap 'zelfbewust' is geworden. Niet alleen, zoals voordien, uitsluitend 'pragmatisch' (op het handelen gericht) heeft gedacht, maar is gaan nadenken over zichzelf : "wie ben ik" enz... De 'geleidelijkheid' van de evolutie is een aneenschakeling van kleinere sprongen, maar in de evolutieleer houdt men ook rekening met grotere, duidelijke, sprongen. Het komen tot zelfbewustzijn moet dan zo'n 'sprong' geweest zijn.
Is het ook zo met de menselijke vrijheid ?... Was onze voorvader, de aap, vrij ? Zoniet, wanneer is die aap vrij geworden ? Op hetzelfde ogenblik als hij zelfbewust is geworden ?... Was dat ook zo'n 'evolutiesprong' ? Werd hij 'plotsklaps' een vrij wezen dat originele, alleen aan hémzelf te danken, beslissingen nam ?...
Persoonlijk geloof ik dat niet. Omdat ik gewoon niet geloof in de menselijke vrijheid. Al wat een mens doet, doet hij op basis van prikkels : niet alleen het zoeken naar voedsel of naar een 'vrouwtje', eminente voorbeelden van prikkels waarop niet alleen dieren, maar ook mensen reageren. Maar die 'prikkels' zijn niet allemaal zo eenvoudig. Er zijn vooreerst prikkels 'bijgekomen' die een eenvoudige aap niet, of in veel mindere mate, ondervond : neem bv 'status'. Hoe sterk worden wij niet gedreven door deze p. ? We zullen het niet gauw toegeven, maar zouden wellicht versteld staan hoe vaak we zus of zo handelen omwille van onze 'status' in de maatschappij en de (veelal onbewuste) drang om die status te behouden, resp. te verhogen (1). Onze hebzucht is een andere dominante drang. We zullen het weer niet gemakkelijk toegeven, maar veel van onze daden zijn gericht op het hebben en het méér hebben. Het kunnen vervolgens 'combinaties' zijn van prikkels, zo verschillend en complex, dat we er zelf niet meer van bewust zijn en niet meer kunnen uitmaken over welke prikkels het gaat. Méér : we zijn gaan geloven dat we niet handelden op basis van 'prikkels', we hebben onszelf 'vrije mens' verklaard...
Ik moet eerlijk toegeven dat ikzelf niet voor 100 % overtuigd ben van die theorie, maar toch voor 99 % ! Zóveel van wat we denken 'vrij' te doen, kan uiteindelijk, na diepe analyse, verklaard worden als gevolg van (allerlei, vaak onbewuste) prikkels. (de 'rationalisatie', in de filosofische betekenis van dat woord, is een actie van de mens waarmee hij vaak - steeds achteraf - zijn handelingen en beslissingen probeert te verklaren als gebaseerd op 'vrije beslissing' en redelijke motieven, waar in feite de handeling puur op prikkels was gebaseerd. Deze rationalisatie is voor mij een 'bewijs' dat de mens niet zelf, vrijelijk, beslist, maar in feite 'gedreven wordt' door duizende prikkels in hem die in een daad overgaan, prikkels die hij niet 'in de hand' heeft.) (2)
