xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" /> 

4. Het geweten

Dit begrip roept allicht bij sommigen reminiscenties op aan preken en catechismus, maar het lijkt mij toch een bruikbaar woord, omdat het ook in ongelovige kringen wordt gebruikt en daar zelfs méér belang heeft dan bij gelovigen. Juist omdat die af willen van alle betutteling van kerk en xml:namespace prefix = st1 ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:smarttags" />godsdienst en daarvoor verwijzen naar ieders persoonlijke drang naar goedheid en juistheid die dan het persoonlijke geweten zou zijn : ‘wij hebben ons geweten’.

Het geweten, de innerlijke sturing naar het goede, het juiste is inderdaad zo algemeen menselijk dat ik er van uitga als van de zoveelste ‘vaststelling’.

Zeker, het speelt maar ten volle zijn rol wanneer de mens ‘mens’ kan zijn, dwz niet geplaagd wordt door honger en de noodzaak voor voedsel te zorgen (een eerste ‘dierlijke’ behoefte van overleven. Ik noem het ‘dierlijk, niet uit minachting, maar omdat we die nood gemeenschappelijk hebben met alle dieren), of door de nood ons voortbestaan te beschermen tegen muitende en moordende benden zoals die in sommige landen nog bestaat, of als we niet ‘bezeten’ zijn door de drang tot voortplanting of de eerder ziekelijk vorm daarvan : obsessie van de sex...

In die gevallen is het geweten zwijgzaam en heeft het minder betekenis voor een mens.

Maar wanneer wij deze, laten we het samenvatten ‘elementaire behoeften’ min of meer in de hand hebben, dan spreekt ons geweten een goed luidende taal. Wij voelen niet alleen in ons persoonlijk leven aan wanneer we iets verkeerd doen of deden, maar ook wat de ‘gemeenschap’ juist of verkeerd doet : we voelen aan dat genocide en andere holocausten verkeerd zijn, we gaan ook meer en meer de onrechtvaardigheid, de ontoelaatbaarheid van armoede en honger in Afrika of elders als dusdanig aanvoelen en de neiging hebben ‘er iets aan te doen’. We gruwen van de onderdrukking van bv Palestijnen, maar we steigeren ook tegen de zelfzekere, oorlog-predikende en –voerende Bush, tegen de domhoudende, islam-misbruikende sjahs die op hun olie zitten, er fortuinen aan verdienen maar evengoed hun onderdanen of mede-gelovigen in de ellende laten steken...

Het menselijk geweten is meegegroeid met de ‘verdorping’ van de wereld : vroeger leefden we mee met de mensen uit ons dorp, nu met de mensen van ons ‘wereld-dorp’.

Het geweten is niet louter negatief : ons van het foute weghoudend, het is ook positief en kan ons verheven vreugde bezorgen wanneer we persoonlijk iets goed deden of wanneer we in de wereld echte goede mensen bezig zien : wie is nooit ontroerd geweest door de edele figuur van Mandele, of, de ietwat ouderen onder ons, door de redevoering van M.L. King of het leven van Gandhi ?... Dit is geen sentimentaliteit, dit is het aanvoelen van hoogstaande goedheid, moed, heldhaftigheid in dienst van de medemens. Aanvoelen dat ons ontroert en gelukkig maakt : ZO is het goed, ZO zou ik ook moeten zijn, ZO zouden alle mensen moeten zijn...

Het is een ver aanvoelen, beleven van ‘de harmonie’, de opperste staat van welzijn.

5. Betekenis van de kunst, de ‘schoonheid’ en ‘de waarheid’ in dit proces

Er is nog een ander domein waar we ons dichter bij ‘de harmonie’ kunnen voelen : de kunst. De kunstenaar, of het nu een componist, een beeldhouwer, een schilder, een schrijver of een goed acteur is, kan ‘harmonie’ op zijn terrein doen beleven : kunstwerken die ons ontroeren geven ons een (voor)smaak van DE schoonheid, DE harmonie waarnaar het streven in ons allen is gericht. Het zijn geluksmomenten, kunnen voor sommigen zelfs ‘extase-momenten’ worden waarin ze een glimp van DE harmonie opvangen en beleven.

Ook de schoonheid van de natuur (en van de mens, deel van die natuur !) kan ons momenten van geluk bezorgen waarin wij als het ware voelen wat ‘harmonie’ betekent en in welke zalige toestand we ons kunnen bevinden in die momenten van ‘schoonheids – en harmoniegenieten’.

Een doorleefd moment van ‘inzicht’, een ontdekte waarheid,  lijkt een ander belevingsmoment van de harmonie : iets wat ons plotsklaps duidelijk wordt, waar we inzicht in krijgen en waar we eerder niet aan toe kwamen. Een intens gevoel van dichter bij de waarheid, de harmonie te komen...

Op die manier is de mens als het ware de spits van het streven van de natuur, het heelal, de cosmos, naar een harmonie. De mens is het eerste wezen dat een streven, dat miljarden jaren bestaat, bewust kan beleven en er zich ‘inschrijven’. Of en hoe het ‘verhaal’ verder gaat wanneer de harmonie op de wereld verwezenlijkt zal zijn ligt nog veraf. Ik laat het maar, voor de toekomst, bij deze aardse fase. Ik heb ook geen enkele ‘waarneming’, ‘vaststelling’, waarop ik een verdere evolutie zou kunnen funderen. Slechts een paar schrijvers-filosofen gewagen, bij mijn weten, van een soort ‘planetair bewustzijn’ een hogere eenheid tussen de mensen. Teillard de Chardin bv.. Ook Wilber schijnt daarover ideeën te hebben.

6. De liefde

Een bijdrage over de mens kan niet zonder het eeuwige thema van de liefde te bespreken.

Wat is de plaats van de liefde in dit verhaal over de mens.

Eigenlijk is het reeds verteld : de liefde is een andere naam voor de intelligente energie die in ons leeft.

Afgezien van de erotische liefde, die een heel aparte plaats bekleedt, kunnen we de liefde inderdaad zien als ‘de goede kracht’ in ons die ons drijft naar de absolute harmonie : wij hebben allemaal die diepe kracht in ons die verlangt en in min of meer expliciete wijze ook streeft naar het geluk van onze medemensen, van echtgeno(o)t(e) tot verhongerende Ethiopische baby. Die kracht zal, door allerlei omstandigheden, in sommigen meer suksesrijk ageren dan in anderen, maar ze lééft in iedereen.

Helaas is daar altijd eveneens aanwezig de ‘dissonante kracht’, ‘het kwaad’ dat ook in de mens voortdurend weerstand biedt aan die alomvattende liefde en die de mens naar zichzelf keert en hem afwendt van deze fundamentele opdracht en stuwing van die liefde.

7. ‘Het kwaad’.

We komen hier nog even uitdrukkelijk terug op het ‘negatieve beginsel’, het kwaad. Wat kunnen bestaan van een kracht waarnemen die de opgang naar de harmonie verstoort : ‘het kwaad’ genoemd. Een tegenwerkende kracht, een dissonant in het streven (van het universum) naar harmonie.

We stellen reeds in de evolutie van het heelal, vanaf de ‘big bang’ tot nu, vast, dat niet alles rimpelloos verloopt : Er doen zich ‘botsingen’ voor in het heelal, brokstukken vliegen in het rond en bedreigen hemellichamen waaronder onze aarde. De aarde wordt, benevens door de zon langs de buitenkant, ook door de gloeiende aardkern van binnenuit ‘op temperatuur’ gehouden. Maar deze aardkern zorgt ook regelmatig voor uitbarstingen en aardverschuivingen die de orde niet onbeduidend komen verstoren. De zon en de oceanen zorgen voor verdamping en regen die het vasteland leefbaar maken, maar ‘ontaarden’ soms in stormen en tsunami’s die echte rampen veroorzaken in de betrokken gebieden...

Maar ook in de mens zelf schijnt dit ‘kwade beginsel’ te werken : het verstoord de werking van ons kompas, ons geweten niet weinig door allerlei neigingen die ons afhouden of zelfs afwenden van de juiste richting : ons egoïsme vooreerst, dat ons afwendt van onze richting naar buiten, naar de ander, naar de harmonie en ons op onszelf richt, onszelf tot middelpunt wil maken van alles. Maar allerlei andere ‘hindernissen’ zijn actief en hebben een gelijkaardig negatief effect op ons gericht-zijn en ons streven naar de harmonie : luiheid, eet-zucht, neiging tot allerlei genoegens die ons van dat streven naar harmonie in onszelf en in de ons omringende wereld afleiden of afhouden.

Optimisme kan ons sterken in onze overtuiging dat we naar iets geweldigs evolueren, realisme dwingt er ons voortdurend toe rekening te houden met die ‘dissonante’ kracht(en) in onszelf en in het universum tout court.

Een voorbeeld is hier misschien niet overbodig.

Een ‘evolutie naar harmonie’ binnen de mensheid zou alvast als minimum bevatten dat alle mensen het nodige voedsel, kleding, huisvesting, verwarming en ziekenzorg zouden hebben. (Onderwijs en zo verder kan dan reeds een hoger niveau van ‘harmonie in de mensheid’ betekenen.)

Maar zelfs in het streven van elementaire menselijke levensvoorwaarden slaagt de hedendaagse wereldorganisatie nog niet. Ngo’s, wereldbanken, inzamelingen bij de begoeden, ‘foundations’ als die van Bill Gates en honderden andere initiatieven slagen er zelfs momenteel niet in de toestand in de goede richting te sturen. ‘Het kwade’, in de vorm van kleine en grote potentaten die de hulp tegenhouden of in eigen zakken steken, organisaties als Ngo’s die zelf af te rekenen hebben met onbekwaamheid, vermoeidheid en corruptie. Donatoren wiens geduld en goede wil door dit alles op de proef gesteld wordt. Een tegenvallende klimaatwijziging dat hele gebieden met uitdroging bedreigt en de waterputten leeg zuigt. Het grondwater dat als een nieuwe bedreiging zienderogen zakt en een bijkomende bedreiging vormt....

Het zijn geen tekenen die de optimist een stimulans voor zijn zienswijze bieden.

En toch... Toch zijn er lichtpunten die ons voor wanhoop kunnen hoeden :

De mensheid wordt er zich meer en meer bewust van dat het zo niet verder kan : de overdadige luxe aan de ene kant en de ellende aan de andere, het wringt bij meer en meer mensen en de tijd komt dat zorgeloze profiteurs zich zullen gaan schamen of dat ze aan de schandpaal gezet worden en op die manier gedwongen van minder te verkwisten en hun overvloed af te staan om de leefbaarheid van de hele mensheid mogelijk te maken. Een min of meer gedwongen nivellering van de verdeling van ‘goederen der aarde’, een vullen van de ‘armoedeputten’ van de ‘niets-hebbers’ met de ‘weeldebergen’ van de ‘veelhebbers’. Niemand hoeft armoede te lijden op de wereld, ‘er is genoeg voor iedereen’, maar verkwisting en grote luxe zijn misdadig.