Liefde - seks - dood tussen 8ste en einde 16e eeuw
31-01-2021
Clara Goessen, de aanloop naar het proces
Hoofdstuk 2: de aanloop
Welke personen hadden uit historisch perspectief een enorme impact op het beeld van de ‘ vroue hexe’?
Pieter Bruegel de Oude (+-1525-1569): het was op aanvraag van Hieronymus Cock (1518-1570) (winkel Aux quatre vents)die een gerenommeerd uitgever was van gravures in Antwerpen dat Bruegel, wonende in Antwerpen en deel uitmakende van de sint Lucas gilde, - n.a.v. een reeks heksenprocessen in Duitsland- een gravure maakte. Deze ets schiep het beeld van de heks die wij kennen. Dit maakte het voor allen eenvoudig en duidelijk hoe een heks eruitzag, en wat men kon verwachten als ze bekende: de bok, de heksenketel, het vliegen, de bezemsteel, de pad, de main de gloire (of dievenkaars,) de zwarte kat etc. Door de gemakkelijke betaalbare verspreiding van deze gravures was er al een zekere vooringenomenheid qua vraagstelling naar de beklaagden toe, wat blijkt uit afgelegde verklaringen.
Jan van Ghelen: familie van drukkers in Antwerpen vanaf 1519. Zij drukten buiten bijbels ook nieuwsbrieven, meestal uit het Duits vertaald. Eén van de weinig bewaarde nieuwsbrieven uit 1589 handelde over ‘ toovenaers en tooveneressen. Deze tekst werd goedgekeurd door Hendrik Siberi van Dungen, kanunnik van de Antwerpse Onze -Lieve – Vrouwe kathedraal, dit om de verhalen een stempel van echtheid te geven.
Franciscus Sonnius (1507-1576), die deel had genomen aan het concilie van Trente, was de eerste bisschop van Antwerpen. Hij waarschuwde dat waarzeggers bij de kerkelijke rechtbank zouden worden aangeklaagd. Onder zijn invloed werd Tanneken van Hamme verbannen.
Johannes Wier (1515-1588) was een Nederlandse arts en een van de eersten die protesteerde tegen heksenvervolgingen. Hij verbleef als inwonend leerling een tijdje bij een Antwerpse humanist. Publiceerde werken (de Praestigiis Daemonum) waarin hij aanklaagde dat martelingen de geloofwaardigheid van bekentenissen in twijfel trekken, en dat heksen waandenkbeelden hadden die hen ontoerekeningsvatbaar maakten.
Martin del Rio (1551-1608), een jezuïet, geboren in Antwerpen in een welgestelde invloedrijke familie. Hij actualiseerde de Heksenhamer met zijn publicatie DisquisitionesMagicae (onderzoekingen naar magie), waarin hij Wier verdacht maakte een heksenmeester te zijn. Hij maakte ook een verband tussen ketterij en hekserij. Zijn boek werd gebruikt bij de beruchte heksenprocessen in Salem. Later werd hij door Voltaire bestempeld als ‘le procureur-général de Beelzebuth’
De Violieren: rederijkerskamer die in Antwerpen in 1563 een toneelstuk uit waarin een heks haar toverboek verbrandde. De violieren was ontstaan uit de Sint Lucasgilde, de gilde der Antwerpse schilders. Vraag is of zij invloed hadden op de heksenwerken van Bruegel of omgekeerd?
Albrecht en Isabella (landvoogd van 1596 -1621) We mogen niet uit het oog verliezen dat deze aartshertogen aartsconservatief christelijk waren (hij was ooit kardinaal) en ervan overtuigd waren dat heksen en tovenaars een rol speelden in de verloren slag bij Nieuwpoort. Maar ook dat zij de dochter was van Filip II, die in een schrijven uit 1572 nog had benadrukt dat men actief op zoek moest gaan naar heksen. Zij intensifieerden dit later door het aanduiden van raadsheren specifiek belast met het toezicht op processen van hekserij, zodat de vonnissen niet te licht zouden uitvallen.
Jan Bacx (1530-1608) of Baxius, gewezen schepen van Antwerpen, benoemde zichzelf als geoefend heksenvinder en had de goedkeuring van de aartsbisschop Matthias Hovius van Mechelen. Niettegenstaande hij verschillende personen aanbracht, werden zijn adviezen voor strenge straffen niet gevolgd. Misschien daar hij betaald werd door de Geheime raad (adviesorgaan dat belast was met juridisch toezicht en met de wetgevende en administratieve taken in de Nederlanden). Bij de heksenprocessen waar hij de aanbrenger was, heb ik zijn naam vermeldt. Hij was niet enkel in de stad Antwerpen actief, doch ook ver daarbuiten.
In de jaren voorafgaande aan de zaak Clara Goessen waren er nog een aantal processen doch telkens zonder de doodstraf. Hierbij een overzichtslijst:
1541: Yken Vits - straf op bedevaart naar Nicosia -gebrandmerkt op de wang
1576: Tanneken van Hamme - 3 jaar verbannen
1580: Yda Beaumont - verbannen
1584: Averina Yvens uit Southampton - niet veroordeeld, weduwe Engelse koopman
1591: Tanneken Vermeulen -verzocht de vierschaar haar naam te zuiveren nadat de buren
haar van hekserij beschuldigden
1592: Jan Portant- toverij, oud 72 - stierf na 2 jaar in de gevangenis – Jan Bacx
1592: Gommaryne de Clerck – voorwaardelijk vrij – Jan Bacx
1593: Bette van Brugge - voorwaardelijk vrij – Jan Bacx
1593: Genuees Jan Gascon - gegeseld en voor 10 jaar verbannen – Jan Bacx
1596: Agnata Vranx- gegeseld
1596: Jonatas Best – tooverije en tevens was zijn vrouw gekleed als een man - gegeseld
1600: Elisabeth Willekens - vrijuit- Jan Bacx
1602: Lyncken Backers - vrijgesproken - Jan Bacx
We mogen ook niet uit het oog verliezen dat tussen 1577 en 1585 Antwerpen bestuurd werd door calvinistische opstandelingen, wat het lagere aantal verklaard alsook de daaropvolgende oorlogstoestand. We kunnen wel duidelijk vaststellen dat tot het proces van Clara de Antwerpse vierschaar redelijk mild was tegenover dezen die van ‘toverije’ beschuldigd werden. Had dit te maken met de onafhankelijke geest van de Antwerpse schepenen en burgervader tegenover het Spaanse gezag??? Wie waren deze? Maar werden de protagonisten niet beïnvloedt door hun eigen carrièreplanning??
Als we de processen erop nalezen dan valt het op dat in Vlaams Brabant en Antwerpen er maar 2 mannelijke heksen veroordeeld werden op een totaal van 22. Dit is niet louter voor deze twee gebieden, maar herhaalt zich binnen gans Vlaanderen en bij uitbreiding gans Europa.
Waarom zijn het specifiek vrouwen?
Om dat te achterhalen moeten we kijken hoe de beeldvorming was over de vrouw in de toenmalige maatschappij.
Eerst en vooral was het een samenleving waarin de man de dominantie had. Dit kwam duidelijk tot uiting in de 'mannelijke' lezing van de bijbel. Eva, geschapen uit de rib van Adam, met als gevolg inferieur aan de man.
Daaruit voortvloeiend bestonden er drie wetten voor de vrouw: tegenstribbelen,blijven tegenstribbelen en nog harder tegenstribbelen. Geweld op zich bleef de toetsteen voor seks. Een vrouw die zich zonder gezelschap liet betrappen , deelde in feite mee dat ze benaderd kon worden.
Ook de medische wetenschap, die nog voortging op Griekse geschriften, beweerde dat de lichamelijke temperatuur der vrouwen kouder en vochtiger was dan deze van mannen, en dat hun betrachting is zo snel mogelijk op zijn temperatuur te geraken. Als 'onvoltooid' schepsel willen ze niets liever dan het bereiken van de voltooide staat van de mannen, vandaar een onverzadigd libido; altijd op jacht naar warmte en droogte.Ze hadden als het ware 'korte achterhielen' ,zo belust op seks , dat ze door hun fysieke afwijking altijd op hun rug vielen.
En daar stopte het niet mee, lieve lezeressen,want men ging er ook van uit dat de vrouwelijke geslachtsdelen het spiegelbeeld vormden van de mannelijke.. Dit ging zelf zo ver dat wanneer er een vrouw verkracht werd, (waarop de doodstraf stond), er geen sprake van verkrachting kon zijn wanneer zij zwanger werd, want dat werd gezien als dat zij er ook mee instemde. Men was er namelijk van overtuigd dat zowel mannen als vrouwen sperma produceerden, dus geen eicellen voor de dames. Dit vermengde zich met het mannelijke sperma en vormde een bolletje.... Dit had uiteraard als gevolg dat veel vrouwen nooit een klacht indienden voor verkrachting. Daarbovenop was zij een schande voor de maatschappij en werd er verwacht dat zij met de vader/verkrachter in het huwelijk zou treden.
Het doorslaggevend argument was het beeld dat door de bijbel werd geschapen over de vrouw...was zij niet de aanleiding dat wij allen het aards paradijs zijn verloren? Was zij het niet die de appel van de duivel had ontvangen en er in had gebeten. Dat bijbelbeeld gaf duidelijk aan dat de vrouw veel gemakkelijker beïnvloedbaar was door de duivel. Dit tijdsbeeld werd nog verder gecultiveerd in het concilie van Trente waar Maria, moeder van Jezus, nog meer uit de verf kwam.De vrouw van de die 'onbevlekte ontvangenis' .De ideale vouw/moeder!!
In deze context was het voor een vrouw zeer moeilijk om onder de heksenbeschuldiging uit te komen. Ze was al schuldig voor ze zich maar kon verdedigen. En dan verscheen er 'de heksenhamer' waar we het in een volgende blog dieper op ingaan.
Het was een warme augustusdag waarop de Grote Markt te Antwerpen volliep met kijklustigen. Er was spektakel op komst, een unicum want er zou voor het eerst - en gelukkig laatst- een heks publiekelijk worden verbrand.
Vergeet niet dat we ons bevinden in een periode met beroemde Antwerpse figuren, zoals P.P. Rubens- die toen in het buitenland verbleef-, Nicolaas Rockox en een Frans Francken II, welke laatste zich onder het publiek bevond.
Wie was deze heks? Naargelang de bronnen werd ze Clara Goessen, Clara Goesenin of Clara Joossen genoemd en was ze afkomstig uit Straatsburg. Als beroep oefende zij het oudste beroep ter wereld uit, of zoals men toen zei deze van 'ledighe vrouwe'. Op 21 augustus werd zij gearresteerd op beschuldiging van hekserij. Zoals het in 99% van de heksenprocessen voorviel, op beschuldigingen van derden. Uiteraard werd zij aan de tortuur of marteling, of wat men toen omschreef als ' scherpe examinatie',onderworpen. Deze vonden plaats in de kelder van het Steen, in het bijzijn van de Antwerpse schout Hendrik Varick alsook de beul en twee wetshouders. Uiteindelijk bekende zij op 22 augustus al de ter haren laste gelegde beschuldigingen en legde zij verklaringen over haar hekserij af. Dit is wel begrijpelijk, ik denk dat wij onder martelingen ook alles zouden bekennen wat men ons zou voorhouden om daaraan toch te ontsnappen. Voor heksen bestond het ritueeel in het aanbrengen van de ijzeren halsring met een binnenring van ijzeren pinnen. Deze ring werd aan 4 hoeken van de folterkamer met koorden vastgemaakt. Als je ooit het Gravensteen in Gent bezoekt kan je de verankeringspunten in de folterkamer nog zien. Clara moest dan plaatsnemen op en driepikkel en bij de minste beweging drongen de pinnen in haar hals.
Voorafgaand aan deze martelingen werd zij ook nog volledig ontkleed en werd er naar zogenaamde duivelstekens gezocht. Vond men een verdacht litteken dan werd dit met een naald gestoken. Kwam er geen bloed uit dan had zij een pact gesloten met de duivel. Zoals de costuymen of wetten voorschreven diende zij haar verklaringen te herhalen in open lucht .
Wat verklaarde dit gemartelde slachtoffer ? Satan zou van haar bloed hebben gedronken, zij zou met haar Duivel Roeland met de bezem naar Nieuwpoort zijn gevlogen. Door hen zou de campagne van de aartshertogen Albrecht en Isabella tegen de geuzen in Nieuwpoort geen succes zijn geweest. Daar wordt duidelijk naar verwezen in het werk 'de heksenkeuken, van Frans Francken II waar men onderaan een afgehakt hoofd ziet liggen van een Spaanse soldaat
Heel haar verklaring kunnen we lezen in het uittreksel van de schoutrekening van de Markgraaf van Antwerpen ( rekenkamer nr 12908 (22 november 1601 tot 22 mei 1605)).
En daarom staan we allen hier op de Grote Markt de 22ste augustus en aanschouwen de verbranding van deze onschuldige vrouw. 'Gelukkig' werd zij eerst gewurgd alvorens zij 'aan eenen staeck meten brande geexecuteert' werd.
Nu , ruim 400 jaar later zou het niet meer als billijk zijn dat onze burgemeester en schepencollege rehabilitatie aan haar verleent in navolging van de stad De Panne, en een straatnaam naar haar vernoemt in deze tijd van vervrouwelijking en me too.
Bij mijn volgende blogs ga je regelmatig tegenkomen dat ik boetes vermeldt die zowel de kerkelijke als de wereldlijke overheden aan hun overtreders aanrekenden. in deze is het wel belangrijk wat je de waarde kent van het geld in de periode van de vijftiende eeuw.
Een pond Vlaams (lb.fl) werd onderverdeeld in twintig shellingen ( s.fl). een shelling was op zijn beurt weer twaalf denieren (d.fl) waard. m.a.w. 1lb.fl. = 20s.fl = 240 d.lf.. Enkele vergelijkingspunten met uit vijftiende eeuwse bronnen : het dagloon van een gemiddelde meester-metselaar lag tussen de 8 en 9s.fl. hun helpers verdienden tussen de 4 en 5 s.fl per dag. eendoorsnee maandloon voor een meester zal niet veel hoger gelegen hebben dan 10lb.fl terwijl een knecht per maand ongeveer de helft verdiende. uiteraard wren er ook nog andere munten in omloop zoals de groot
Vergeet ook niet dat de Nederlanden in deze eeuw een woelige periode doormakten en hyperinflatie en devaluaties, frequent voorkwamen. Ook dat elke vorst zijn munt hanteerde en dat het met de wisselende krijgskansen der vorstenhuizen, het er niet allemaal gemakkelijker op werd voor de doorsnee mens.
Dit maakt dat men met alles zuinig diende om te springen. het was bijvoorbeeld normaal dat in een testament werd bepaald wat er met de garderobe van de overledene diende te gebeuren. Religieuze broedreschappen en schuttersgilden eisten veelal van hun leden dat bij hun overlijden een van de kledingstukken de vereniging zou toekomen. Kleding werd zelfs aan het onroerende patrimonium gelijkgesteld. Dat maakt dat opkopers in elke stad een zwaar gewicht hadden.
Toen Filips de Goede in Valenciennes een ontmoeting plande met een Engels gezantschap, liet hij de daar aanwezige badstoven in oirde maken en gaf zijn dienaren de volgende boodschap mee:' Voor hen en voor allen van hun gevolg, en wel baden voorzien van al wat tot Venus'ambacht hoort, om naar keur en keus te nemen wat men begeerde, en alles op kosten van de hertog'.
En stopt het daar mee. Neen,
De Utrechtse bisschop Philips van Bourgondië (1465-1525) de jongste van de 26 bastaarden van Philips de Goede (bij 33maîtresses) had een woning nabij de stadspoort die hij gebruikte van amoureuze afspraken. Aan de muren hingen afbeeldingen van Venus. Hij stond bekend als mecenas van de schilder Jan Gossaert, en zag zich als bijzonder viriel en zinnelijk aangelegd. Kuis leven vond hij onzin. Bijgevolg kreeg Gossart rond 1520 de opdracht om naakten te schilderen als verheerlijking van zinnelijk genot, waaronder ook masturberende vrouwen. Ze hingen wel achter gordijnen. In zijn schatkamer stond een beeld van Priapus met een buitenmodel lid in erectie. Dit om te zeggen dat vele schilderijen met mythische afbeeldingen – of bijbeltaferelen, waarin naakte dames in voorkwamen - voorlopers waren van de centerfold van Playboy of nu de internetsites.
Tijdens de vroeg middeleeuwen sliepen allen in de kastelen naakt in één kamer . Privéslaapkamers – en dan enkel voor de heer en zijn dame – verschijnen sporadisch op het einde van de 12de eeuw. Dit maakte ook, door zo dicht opeen te wonen, men geen privacy kende en men door de omstandigheden nogal open stond tegenover seksualiteit. In de steden gingen mannen regelmatig, zonder enige schaamte, naakt zwemmen op openbare plaatsen.
Het was in de vroegmoderne tijd heel gebruikelijk, voor meerdere mensen van hetzelfde geslacht, om een bed te delen. Dat gold zeker voor jongens die in de leer waren bij hun leermeesters, of leerlingen bij een schoolmeester.
Men betrapte regelmatig koppels in de kathedraal….de cinema van vroeger, waar men nog iets van privacy kon hebben. Terwijl terzelfdertijd paren in het koren, achter hagen en rond de slotgracht tot het standaardgedrag bleef behoren. Mensen gingen vrijelijk om met elkaar. Men knuffelde, aaide, zoende makkelijker dan men nu zou doen.
Was het in die tijd ook niet gebruikelijk om een voornaam man voor de nacht een dienstmaagd aan te bieden als hij bleef logeren? Was de veelwijverij onder vorsten niet geboden volgens het Oude Testament?
De allegorie rond de Witte Dame op een toernooi in Gent in 1470 veroorzaakte grote opwinding daar zij vertolkt werd door een naakte blonde vrouw met lang blond haar. Bij de blijde inkomst van hertog Filips de Goede werden er geheel naakte vrouwen opgevoerd die langs de route in stille vertoningen figureerden als badende sirenen Bij de Blijde Inkomst van keizer Maximiliaan in Antwerpen op de Grote markt gingen er naakte meisjes, afkomstig uit goeden huize, voor de stoet of stonden naakt op de praalwagens. Dat er weinig actrices voorhanden waren in de middeleeuwen hoeft niet worden betwijfeld, maar als het om functioneel naakt ging, bleken er altijd wel vrouwen beschikbaar.
Prinselijke testikels konden zelfs getoond worden aan het volk als er twijfels ontstonden over het geslacht van de erfopvolger, zoals bij Filips de Schone.
Op het toneel vierde naaktheid eveneens een geliefde rol. Adam en Eva werden voor de zondeval naakt gespeeld, ook om beter te doen uitkomen hoe ze zich na hun wandaad uit schaamte bedekten.Ooit verweten de Antwerpse rederijkers deze van Berchem dat ze zich ronduit schunnig hadden gedragen door personages in verregaande staat van ontbloting zomaar uit bed te laten komen
Seksueel expliciete woorden en plaatjes konden vrijelijk worden afgebeeld. Dit kwam tot uiting in de olijk vunzige taal van de schuine verhalen op rijm ( men neme deze Fabiliaux, met titels als ’de ridder die kutten liet praten’ of de ‘ kut die met een schop werd uitgegraven’).
We moeten wel oppassen met het woord kut. Het is pas in de 18e eeuw dat daarmee expliciet de vagina werd aangeduid. Daarvoor was het woord ‘conte’ in zwang waarmee men zowel de vagina als de kont of de anus kon bedoelen. De eerste woordenboeken in de 16e eeuw registreren met bijgevoegde toelichting ‘ de kutte der vrouwen schamelheyt’ .En is het Antwerpse woord ‘poepen ‘ , dat gebruikt wordt voor neuken, geen uitvloeisel van het woord ‘conte’???
Ook de invloed van de Kruisvaarders, die nieuwe ideeën terugbrachten, bracht vele wijzigingen mee. Bijvoorbeeld de islamitische gewoonte om schaamhaar te scheren, werd verspreid door de terugkerende kruisvaarders. In de Koran en de Sunnah staat dat volwassen vrouwen en mannen hun oksels en schaamstreek minstens een keer in de veertig dagen behoren te ontharen. Er waren ontharingsmiddelen, zoals pek op lapjes stro, en soms werden de haarzakjes met gloeiende naalden vernietigd. Vrouwen uit de hogere klassen gebruikten harsmengsels met honing en olie om zich van ongewenst lichaamshaar te ontdoen. Buiten het schoonheidsaspect kan er ook een praktische kant aan geweest zijn, vergeet ook niet dat praktisch iedereen luizen had in de middeleeuwen. Men liet zich ontluizen door zijn geliefden, maar meestal moesten vrouwen zowel elkaar als de mannen ontluizen. Misschien ook een extra argument om zich te ontharen. Momenteel lijdt dit tot het uitsterven van de schaamluis….
Speciale mogelijkheden tot het duivels opgeilen van mannen bood het afscheren van schaamhaar. Het christendom zwoer bij de natuurlijke schoonheid van een authentiek vachtje ter plaatse. In de 16e eeuw werd de mode in betere kringen om het schaamhaar enigszins binnen de perken te houden en min of meer te verzorgen – ook bij mannen. Adam en Eva kregen licht krullend haar tussen hun benen, dat er vooral bij beeldhouwwerk uitzag als een permanentje. Het volledig wegscheren moest elke seksuele ambitie ontkennen doch was in tegenspraak met de gewoonte bij sekswerksters die juist optimale zichtbaarheid nastreefden.
Een leuk verhaal daaraan gekoppeld is dat prostituées verzamelden in de vroegere tijden (18e -19e eeuw) het schaamhaar van hun mannelijke cliënten. Ze gaven er seksuele connotaties aan:
Was het recht – het was een amoureuze man
Was het licht gekruld- gepassioneerde man
Krulde het helemaal – dan was het een onverschillige man.
Ook medische verhandelingen uit die periode stelden dat haargroei een soort condensatie was van kwade dampen en dat een teveel aan vrouwelijk vocht, dat niet langs natuurlijke weg kon wegvloeien, veranderde in een soort schuim dat moest worden verwijderd.
Vanaf de reformatie, einde 16de eeuw, wijzigde dit. Volgens Het Vaginaboek hadden aristocratische dames in de zestiende eeuw de gewoonte om het zo lang mogelijk te laten groeien, om het dan te versieren met strikken en linten.
