De restauratie.

Sinds 7 juni 2009 kunnen we de triptiek in onze kerk terug bewonderen.

Daar wij dit kunstwerk, een waardevol kerkelijk erfgoed, in goede staat wensen door te geven aan de volgende generaties, was een restauratie hoognodig.
Doch uit wat bestaat een restauratie? Iedereen denkt aan een herstelling, maar dit betekent niet altijd dat het schilderij in de oorspronkelijke staat kan hersteld worden.
Sommige ouderdomsverschijnselen kunnen niet volledig verholpen worden. De verflaag en de houten planken zijn organische materialen die reageren op temperatuur- en vochtschommelingen, kleine barstjes kunnen ontstaan, de verf kan verkleuren. Insectenvraat, schimmelvorming, slechte conservatieomstandigheden zijn grote schadeveroorzakers, en onze triptiek heeft dit gedurende ongeveer 500 jaren doorstaan.

Voornamelijk het linker paneel is fel beschadigd.
De afbeelding van de schenker met patroonheilige kan niet volledig hersteld worden daar de verf voor het grootste gedeelte verdwenen is en men nog slechts bloot hout kan zien, zelfs de radiografische- of infrarood foto's kunnen hier niet helpen. Men mag niet verwachten dat een nieuwe afbeelding van de schenker zou aangebracht worden want dit zou een vervalsing betekenen van het oorspronkelijke werk van een anoniem meester der Vlaamse Primitieven. Ook de achterkant "De geseling van Jezus" is erg toegetakeld en werd zelfs tijdens een vorige restauratie verkeerd behandeld. Het middenpaneel en het rechter paneel zijn in een betere staat gebleven en de mensen van het KIK (Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium) deden echt hun best om onze triptiek met heel veel zorg op de juiste manier te behandelen.

Volgens de opvattingen van monumentenzorg in de strikte zin, heeft men getracht om zoveel mogelijk het authentieke kunstwerk te bewaren, zelfs al betekent dit  dat daarin een aantal lacunes zichtbaar blijven.

Belangstelling voor het kunstwerk.

Eind 2005 werd er van verschillende zijde nogal wat belangstelling getoond voor het drieluik van de Heilige Drievuldigheid. Mensen van het Centrum voor de Vlaamse Primitieven en het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) te Brussel kwamen het hier ter plaatse bekijken en maakten er foto's van. De Kerkraad kreeg hier natuurlijk weet van, hetgeen met het oog op de komende schilder- en opknapbeurt van het kerkgebouw een goede zaak zou blijken te zijn. Want iedereen was het er roerend over eens, dat het middeleeuwse drieluik met grote zorg behandeld zou moeten worden om beschadiging e.d. te voorkomen. Intussen kwam het KIK zelf met het voorstel om het kunstwerk tijdens de duur van de werkzaamheden naar genoemd instituut over te brengen, waar het in een constant klimaat (constante luchtvochtigheid en temperatuur) bewaard zou kunnen worden, absolute noodzaak voor dit waardevol maar ook gevoelig kunstwerk op paneel. Nadat het in de jaren 50 voor het laatst een restauratie onderging, is een conservatiebehandeling inmiddels absoluut noodzakelijk geworden. De tijd is rijp om een zogenaamde "minimale interventie" (reinigen en consolideren van de verflaag, matte zones wegwerken en een nieuwe protectielaag aanbrengen) uit te voeren om verdere opstuwingen en verfverlies te voorkomen. 

Kenners zijn van mening dat de triptiek in de buurt van Dieric Bouts (1410-1475) gesitueerd mag worden. Sommigen ontdekken er ook invloeden van Roger Van der Weyden (1399-1464) in. Op donderdag 12 januari 2006 hebben enkele parochianen het kunstwerk met de grootste voorzichtigheid van zijn plaats genomen en het vervolgens met inachtneming van de nodige veiligheidsvoorschriften naar Brussel, naar het KIK overgebracht. 
                                                                                  

Woordje vooraf.

Aan een drieluik hangende aan de zuidermuur van het hoogkoor in de St-Servatiuskerk te Berg (Kampenhout) en geschilderd door een anoniem meester der Vlaamse Primitieven, werd sinds 1957 nooit veel aandacht meer geschonken.

Is deze triptiek "De Heilige Drievuldigheid" dan zoveel minder waard in ons cultureel kerkelijk erfgoed dan "Het Lam Gods" van de gebroeders Van Eyck te Gent, "De Kroning van de Heilige Maagd Maria" van Dieric Bouts te Wenen (foto rechts) of "Het Laatste Oordeel" van Rogier Van der Weyden te Beaune ?

Met deze weblog willen wij de triptiek en de ganse geschiedenis rond het kunstwerk laten kennen. Dit betekent dat deze blog regelmatig zal aangevuld en aangepast worden met gegevens over de triptiek, de geschiedenis van Lelle, de St-Lambertuskapel, de bewoners of eigenaars van het kasteel van Lelle, de schilders 15^de eeuw, de levenswijze van de gewone mens, de adel, in deze Bourgondische periode van de "Renaissance" en vooral de resultaten van de opzoekingen aangaande de schilder(s) en schenkers van dit drieluik.

Met deze weblog bestaat ook de mogelijkheid ons een e-mail te sturen mocht je inlichtingen of foto’s bezitten die ons meer laten weten over de triptiek.

Je kan eveneens enkele woordjes plaatsen in het gastenboek en fotoalbums bekijken !

De triptiek was van 12 januari 2006 tot 4 juni 2009 in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) te Brussel voor restauratie, dit kost geld, veel geld.

De Provincie Vlaams-Brabant en de Gemeente Kampenhout droegen reeds bij in deze onkosten door een gedeeltelijke financiële steun.
De Koning Boudewijnstichting verleende haar medewerking aan dit project.

Begin juni 2009 mochten wij onze gerestaureerde "Triptiek" terug ontvangen in onze ondertussen eveneens opgefriste St-Servatiuskerk.

Voor alle inlichtingen : email marcel.andries1@gmail.com

Nieuws.

Sinds donderdag 4 juni 2009 is de triptiek terug in de Sint-Servatiuskerk te Berg.

Dit werd feestelijk gevierd op zondag 7 juni ter gelegenheid van "Open Kerkendag" met Renaissancemuziek, enkele voordrachten en een receptie.
Iedereen kan de triptiek komen bewonderen. De kerk is geopend van 10.00 tot 16.00 uur.
Een perfect beveiligingssysteem werd geinstalleerd waarbij de triptiek 24 op 24 uur onder bewaking blijft.
Vanaf Aswoensdag , tijdens de Vasten, gaat de triptiek dicht om dan met de verrijzenis van Jezus, op Pasen, terug geopend te worden. In de soberheid van de Advent wordt de triptiek eveneens gesloten en in het licht van Kerstmis terug geopend.
Hierdoor is het mogelijk ook de achterkant van de twee zijpanelen te bewonderen, namelijk de "Geseling" en de "Kruisafneming", en is het ook duidelijk dat deze panelen in de loop der tijden fel beschadigd werden en om vervalsing te voorkomen niet volledig konden hersteld worden bij de restauratie. 
(zie ook: "De restauratie")

Mystiek van onze Triptiek “De Heilige Drievuldigheid” (01/10/2022)

Dit jaar is het al 13 jaar geleden dat onze Triptiek werd gerestaureerd.

Na een restauratie van 3 jaar (2006-2009) in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, werd zij op zondag 7 juni 2009 plechtig ingehuldigd met enkele voordrachten, muziek en zang.

Kleine herinnering …

De Triptiek is geschilderd op 13 houten planken van 3 verschillende eikenbomen, komende van de Baltische kust, in totaal 3 panelen. Via een dendrochronologisch onderzoek weten we dat de laatste eik werd gekapt in 1454. Het transport, het drogen en het zagen in planken rekent men met de middelen van toen op 9 jaar, waardoor zij ten vroegste in 1463 zou kunnen geschilderd zijn.

Op de 3 panelen werden 5 schilderijen aangebracht, 3 langs de voorkant en 2 langs de achterkant.

Het is waarschijnlijk uit het atelier van Rogier Van der Weyden met een invloed van Dieric Bouts.

Het middenpaneel is de voorstelling van de Heilige Drievuldigheid met 4 engelen die de passietuigen  dragen, de doornenkroon, enz. ... Het rechter paneel is de schenkster met haar patroonheilige, Joannes de Evangelist, en haar 4 dochters. Het linker paneel is de schenker met zijn patroonheilige, Joannes de Doper, met een Dominicaan, en mogelijk zijn zoon. Op de achterkant van het rechter paneel zien we de geseling van Christus en op het linker paneel de kruisafneming.

Wat wij ook weten is dat zij in de Sint-Lambertuskapel in Lelle heeft gehangen.

De kapel werd eind 19^de eeuw een ruïne en de Triptiek mocht niet verloren gaan. Daarom werd zij naar het Paleis van Schone Kunsten in Brussel gebracht om dan via allerlei omwegen en 35 brieven van en voor pastoor Alfons Frans Van Hove (1913-1935), pastoor Jules Paulinus De Pauw (1935- 1956), pastoor Willem Jozef Cuyt (1956-1982) om in 1957 terug in de kerk van Berg terecht te komen.

De jaartallen hiervan kan je terug vinden in deze webblog in de titel van  Gidsenbond Midden-Brabant (April 1991) met de regel: “Speurtocht naar de overblijfselen van de Romaanse Sint-Lambertuskapej van Berg-Lelle” (een verslag van Greet Janssens).

Men dacht dat zij altijd in de kapel van Lelle had gehangen, want in een schrijven van 1773 van Deken  Coppens kunnen we lezen: ‘Kepers en balken zijn bevestigd om het tabulatum aan op te hangen’. (tabulatum kan schilderij benoemd worden in het Latijn).

Men had altijd gedacht dat de schenkers de Hinckaerts waren omdat zij rond het jaar 1500 het kasteel van Lelle bewoonden, niets is minder waar want in de periode dat het schilderij kan geschilderd zijn was het Joanna Boote die eigenares was van het kasteel.

Wij stoten tijdens onze opzoekingen op allerlei tegenstrijdigheden en dit wordt nog bevestigd door wat leden van de heemkring Campenholt: Jochen, Paul, Wouter, pater Jan en ikzelf, de laatste vijftien jaren hebben gevonden en het zijn slechts veronderstellingen.

Met het middenpaneel zien wij weinig problemen, buiten het feit dat er aan de linkerkant van het paneel, een gedeelte van de plank onbeschilderd is. Is dit omdat de kader te groot was, het schilderij te klein of behoorde dit kunstwerk tot een andere kader ?

Wij weten ook dat Paus Urbanus VIII in 1628 verbood om de Heilige Geest onder menselijke gedaante af te beelden. Alle schilderijen met de Heilige Geest als mens, niet als witte duif, moesten vernietigd worden, wat ook is gebeurd. Waarom is onze Triptiek daaraan ontsnapt?

Op het rechter paneel dragen de 4 dochters eigenaardig met bijna hetzelfde rode kleed als hun moeder. We weten ook dat door radiografisch onderzoek in het KIK de 4 dochters, als eerste schets op de planken, hoger stonden afgebeeld. Was dit omdat de schenker nog een venster bovenaan wilde opdat er, sommigen zeggen het kasteel van Tervuren, anderen zeggen het kasteel van Ham in Steenokkerzeel, sommigen zeggen de Schaarbeekse Poort, anderen zeggen de Poort van Ukkel, zou afgebeeld staan?

In het ander venster met de straat en de huizen ziet men de toren van het stadhuis van Brussel en

een wandelende Dominicaan. Er stond aan de linkerkant van de straat een Dominicanenklooster dat in de 18^e eeuw werd platgeschoten door het Franse leger.

In dat venster ziet men ook het vrouwtje op de trappen met een emmer, een typisch voorbeeld van het atelier Van der Weyden, wat nog op andere werken te vinden is.

Het was op het einde van die straat in Brussel dat het atelier van Rogier Van der Weyden zich bevond.

Op het linker paneel achter de schenker zit een geknielde Dominicaan omdat bij religieus werk, de Vlaamse Primitieven altijd de toestemming dienden te vragen aan de Dominicanen en er moest altijd een Dominicaan op het kunstwerk staan.

Op de achtergrond ziet men nog een derde persoon. De tweede zoon van de kasteelheer?

Eenzelfde beeld als op het kunstwerk van ‘Vrancke Van der Stockt’, dat zich in Hongarije bevindt, met dezelfde patroonheilige Joannes de Doper en dezelfde geknielde persoon met hetzelfde brevier aan hetzelfde bankje.

Op de achterkant van de twee zijpanelen wordt een tweede schilder verondersteld ‘De Meester met het zicht op Sint-Goedele’, die altijd een gedeelte van de kathedraal van Sint-Goedele op zijn schilderij bracht. De benen en het gelaat van de afgebeelde personen kunnen hiermee door het werk deze schilder vergeleken worden.

Daar in de geschiedenis alles niet volledig werd nagezien aangaande de Triptiek door o.a. de schrijvers Jos Lauwers in de boeken “Geschiedenis van Berg door de eeuwen heen -1973" en "Geschiedenis van Groot-Kampenhout- 1992") en Alphonse Wauters in de boeken “Histoire des Environs de Bruxelles” , e.a., dacht iedereen dat de Triptiek altijd in Berg-Lelle had gehangen, dit is niet minder waar.

Wel hebben we de laatste jaren gevonden: dat het kunstwerk van bij het begin in de Sint-Servatiuskerk heeft gehangen en dat pas na 1773 het schilderij is verhuisd naar de Sint-Lambertuskapel in Lelle, wegens stormschade aan de nok van het dak van de kerk. En dat het in de kapel heeft gehangen tot in 1896.

Dit betekent eerst ongeveer 300 jaren in de Sint-Servatiuskerk te Berg, daarna ongeveer 120 jaren in de Sint-Lambertuskapel te Lelle (Berg).

Paul, van de heemkring, ontdekte in de archieven van het kasboek van de Kerkfabriek van de jaren 1560-1561, enkele citaten: het volgende is in Middelnederlands:

-          Noch doen wij die tafel hielpen afdoen metten scilders

-          Noch den cnecht den aerbeyt gegeven doen hij tijdingen

           brocht van de tafel

-          Noch van die tafel te doen halen in Mechelen

-          Noch doen die scilders die tafel hier quaemen volmaken

           (met tafel wordt hier werkelijk de schilderij bedoeld).

-          Gegeven Joosten Clissens van een tafel ende een hose te

           Maken

-          Noch van 1 hose die Hendric ’t Sergijsels doen maken hadde

           (een hose is een handvat)

-          Noch van die paleije te hermaken

-          Noch van ’t seel totten berwercke

           (een paleije is een windas of katrol, ’t seel is het touw)

Dit verwijst naar touwen, opgehangen aan het kunstwerk met

een katrolsysteem. Dit verklaart ook de twee planken met gaatjes, achteraan het  

middenpaneel, om de touwen door te brengen en zo via een katrol op te hangen tussen

twee pilaren of boven het koor.

Wie waren dan die schenker(s) van de Triptiek?

Mogelijke schenkers zouden kunnen zijn de pastoor of de kapelaan van wie sprake is in het testament van Joanna Boote.

In dit testament, verleden op 14 augustus 1474, vinden we de naam: Goosewinus Joemans.

Jan Van Welle wordt vermeld als pastoor van Berg in 1473 en 1474.

Gielis De Ronde was pastoor tussen 1493 en 1501.

Dat een priester grote invloed moet hebben uitgeoefend op ontstaan en vormgeving van de Bergse triptiek is waarschijnlijk.

Zo ziet u dat het mysterie van de Bergse Triptiek nog verre van opgelost is.

In het Jaarboek 2019 van de heemkring Campenholt kan je een artikel vinden van pater Jan  aangaande de Triptiek.

Wat er daarna van 1896 tot 1957 met de Triptiek is gebeurd kan je lezen in de brieven en documenten van en voor pastoors Alfons Frans Van Hove (1913-1935), Jules Paulinus De Pauw (1935-1956) en pastoor Willem Jozef Cuyt (1956-1982) die zullen verschijnen in de website begin januari 2023.

Hieronder de brief van 1956 van pastoor De Pauw aan pastoor Cuyt, betreffende het kunstwerk dat sinds 1957 (met 3 jaren van restauratie in het K.I.K. van 2006-2009) zich in alle glorie in de Sint-Servatiuskerk bevindt.

Merksem, de 19 november 1956

Eerwaarde Heer Pastoor,

Ik ontving daar juist volgend bericht over de schilderij: het drieluik van de H. Drievuldigheid!

Bij dit bericht is een rekening gevraagd van 50.000 Frank. Gelijk gij weet voor in het archief werd overeengekomen met Monseigneur Schoenmaeckers dat de kerkfabriek voor deze betaling een lening op lange termijn om aan deze schuld 25.000 Fr te betalen en dat de andere 25.000 Fr zouden betaald worden door het bisdom. Wil dan zo goed zijn, zo haast mogelijk, een onderhoud aan te vragen met Monseigneur Schoemaeckers om deze zaak te regelen. Wil ook zo goed zijn, na een onderhoud met Monseigneur Schoenmaeckers, het bestuur van het Centraal Laboratorium te verwittigen dat gij mijn opvolger zijt als Pastoor van Berg en dat dus in het vervolg alle briefwisseling naar U moet gezonden worden.

Bij ons eerste bezoek van de leden van het laboratorium en het ministerie van Schone Kunsten was overeen gekomen dat de schilderij zou gehangen worden boven het houten bekken waarachter de kaarsen van de processie staan.

Bij het laatste bezoek aan E.H. Pastoor van Berg en Burgemeester en Schepencollege van Berg schenen die Heren meer eisen te stellen. Zij vroegen het bouwen van een speciale zaal voor het bergen van de schilderij!

Ik heb dit radikaal afgewezen. Maar ik heb nochtans beloofd de schouw, waar de kaarsen van de processie staan, tot dat doel speciaal in te richten, op voorwaarde dat de gemeente daarvoor financiële hulp verleent. Ik heb ook beloofd die Heren eens uit te nodigen om maar de aangeduide plaats te komen kijken, doch omwille van mijn verplaatsing is er dat niet van gekomen. Mijn plan was in deze inkom, ter hoogte van het onderste gedeelte van het kerkraam een plaats er aan te brengen, zodat het onderste gedeelte zou blijven dienen voor het brengen van het processiegerief en het bovenste zou dienen voor het bergen van het drieluik. Er zou in dat bovenste gedeelte een dubbel kerkraam aangebracht worden om het drieluik te beschutten tegen de al te grote schommelingen van de temperatuur, omdat die Heren daar juist op steunden. Daar ik  geen Pastoor van Berg meer ben, laat ik alles aan U over. Spraak daarover met Monseigneur Schoenmaeckers en met de leden van het kerkbestuur.

Ik hoop (en daar zal ik ook voor bidden) dat gij deze zaak tot een goed einde zult brengen. Dat het drieluik van als een stuk van mijn hart geworden en de dag dat ik verneem dat het drieluik in Berg terug is zal voor mij zijn een dag van innige vreugde.

Met eerbiedige groeten in Christus,

J. De Pauw.